Άρτεμις Φευγάτη: ένα απόσπασμα και μια συνέντευξη

Απόσπασμα για τη γέννηση των άστρων από το βιβλίο 

"Η Άρτεμις Φευγάτη μάς ξεναγεί στο σύμπαν της":

Τα μικροσκοπικά σωματίδια αυτής της σκόνης δημιουργούν σε κάποιες γειτονιές του σύμπαντος «παρέες», συννεφάκια με ολοένα και περισσότερη σκόνη, που με το κέφι τους προσελκύουν κι άλλη σκόνη, κι άλλη σκόνη …

- Μια στιγμή Άρτεμη, τη διακόπτω, μας κοροϊδεύεις θαρρώ! Τι θα πει «με το κέφι τους»; Σιγά να μην έχουν κέφια τα σύννεφα σκόνης και τραβούν κι άλλους έτσι στην παρέα τους!

- Ε, καλά, δεν είναι ακριβώς το κέφι τους που τα τραβά το ένα κοντά στο άλλο, είναι η μυστηριώδης δύναμη που κυβερνά το σύμπαν, η βαρύτητα. Το αποτέλεσμα της βαρύτητας όμως, μοιάζει λίγο με το κέφι και τη χαρά των ανθρώπων. Όπως η χαρά περισσεύει, όταν τη μοιράζονται περισσότεροι άνθρωποι, και πληθαίνει αντί να λιγοστεύει, έτσι και τα συννεφάκια σκόνης στο διάστημα με τη δύναμη της βαρύτητας τραβούν κι άλλη σκόνη κοντά τους. Όσο περισσότερη σκόνη προσελκύουν αυτά τα συννεφάκια, τόσο η δύναμη της βαρύτητας αυξάνεται και τόσο περισσότερη σκόνη τραβούν κοντά τους! Αυτό στη φυσική το λέμε ανάδραση.

Συνέντευξη στο parentbook για την Άρτεμη

Ο Γιάννης Δαγκλής, Καθηγητής Διαστημικής Φυσικής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρώην διευθυντής του Ινστιτούτου Διαστημικής του Αστεροσκοπείου Αθηνών, είναι ένας από τους επιστήμονες που με την ομάδα του συμμετείχε στην αποστολή της Ροζέτα με την ανάπτυξη ενός κατάλληλου συστήματος για τον έλεγχο της ασφάλειας και της επικοινωνίας του διαστημικού σκάφους. Παράλληλα, όμως χάρισε στα παιδιά το πρώτο του παιδικό βιβλίο. 

Η Άρτεμις Φευγάτη μάς ξεναγεί στο σύμπαν της (εκδόσεις Νίκα). Η αστροφυσικός Άρτεμις Φευγάτη συζητά με το φίλο της Τάρα Ψαγμένο για τη γέννηση, τη ζωή και το τέλος των άστρων και για θαυμάσιες έννοιες, όπως οι «κόκκινοι γίγαντες», οι «άσπροι νάνοι», τα «πάλσαρ» και οι «μαύρες τρύπες».

Συναντήσαμε τον καθηγητή Γιάννη Δαγκλή στο γραφείο του στην Πανεπιστημιούπολη και είχαμε τη χαρά να μας μιλήσει για το εγχείρημα να γράψει ένα βιβλίο αστροφυσικής για παιδιά, για το ελληνικό σχολείο και τις προοπτικές στην Ελλάδα αλλά και για το δώρο της ζωής που απολαμβάνουμε στον πλανήτη Γη.

Parentbook: Η πρώτη ερώτηση βλέποντας κανείς το βιβλίο και στη συνέχεια το βιογραφικό σας είναι ποιο είναι το κίνητρο που κάνει έναν καθηγητή Πανεπιστημίου που εμπλέκεται και σε διεθνείς ερευνητικές αποστολές, να θέλει να αφιερώσει χρόνο στη συγγραφή ενός παιδικού βιβλίου.

Γιάννης Δαγκλής: Τρεις ήταν οι λόγοι. Ο ένας λόγος είναι ότι αγαπώ πολύ τα παιδιά - έχω την τύχη να έχω κι εγώ τρεις γιους… μεγάλους βέβαια. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι με ενδιέφερε ανέκαθεν η επικοινωνία με το ευρύ κοινό, η εκλαΐκευση της επιστήμης, γιατί θεωρώ ότι όλοι έχουν το δικαίωμα να μετέχουν της ομορφιάς της επιστημονικής γνώσης. Μέχρι να φτάσουμε στην Άρτεμη που απευθύνεται σε παιδιά, έγραφα αποκλειστικά για ενήλικες, δηλαδή άρθρα σε περιοδικά κι εφημερίδες, που είναι πλέον πάνω από 150. Πιστεύω ότι πρέπει να γίνεται εκλαΐκευση της επιστήμης και ότι η σωστή και αποτελεσματική εκλαΐκευση μπορεί να γίνει από τους ανθρώπους που γνωρίζουν καλύτερα το αντικείμενο - ακόμη καλύτερα σε συνεργασία με ειδικούς για την επικοινωνία με το κοινό. Κάποια στιγμή με παρακίνησε μια πολύ καλή φίλη, η Μαρία Κοκκίνου, να γράψω και κάτι για παιδιά. Έτσι, ο τρίτος λόγος ήταν η πρόκληση να μεταφέρω κάτι πολύπλοκο με γλώσσα απλή και κατανοητή στα παιδιά.

Parentbook: Πόσο δύσκολο ήταν τελικά;

Γιάννης Δαγκλής: Είναι πάντα δύσκολο να μεταφέρεις κάτι σε απλή γλώσσα με τρόπο που να διατηρεί κατά το δυνατόν την ουσία των πραγμάτων και ταυτόχρονα να είναι και κατανοητό. Την Άρτεμη την έγραφα πάνω από 2 χρόνια, γιατί δεν υπήρχε χρονική περίοδος που να μπορούσα να δώσω το 100% του χρόνου μου στο βιβλίο. Οπότε πήρε αρκετό καιρό. Άλλωστε το έδωσα σε αρκετούς ανθρώπους, πολλούς και διαφορετικούς αλλά και σε παιδιά. Το είδαν δάσκαλοι, καθηγητές, άνθρωποι που δουλεύουν με παιδιά, όπως η Αγάπη Βαβουράκη (Διευθύντρια του Δημοτικού στην Ελληνογερμανική Αγωγή), και μου έκαναν σημαντικά σχόλια. Για παράδειγμα ένα σχόλιο που μου μεταμόρφωσε το βιβλίο ήταν το σχόλιο της Άννας - της συζύγου μου,  που είναι φιλόλογος. Η παρατήρηση που μου έκανε, όταν είδε το πρώτο σχέδιο του βιβλίου, ήταν ότι είχε ελάχιστους διαλόγους και ότι αυτό κάνει το κείμενο πολύ κουραστικό για τα παιδιά. Η παρατήρηση αυτή μ’ έκανε να βάλω την Άρτεμη και τον Τάρας να συζητούν, πράγμα που σίγουρα κάνει πιο ευχάριστο το βιβλίο.

Parentbook: Μάλιστα καθώς το παιδί παρακολουθεί τις ερωτήσεις που κάνει ο Τάρας στην Άρτεμη, μπαίνει και το ίδιο στη διαδικασία να κάνει ερωτήσεις. Τουλάχιστον εμείς ως γονείς αυτό διαπιστώσαμε, όταν διαβάσαμε το βιβλίο με τα παιδιά μας.

Γιάννης Δαγκλής: Σημαντικό! Κάποτε υπήρχε μια πολύ ωραία παιδική εκπομπή στη Γερμανία που το εισαγωγικό τραγούδι της έλεγε «Όποιος δεν ρωτάει μένει χαζός». Τα παιδιά δεν πρέπει να διστάζουν να ρωτούν.

Parentbook: Με αφορμή το βιβλίο κάνετε επισκέψεις σε σχολεία;

Γιάννης Δαγκλής: Και σε σχολεία και σε άλλους χώρους. Μέχρι στιγμής έχουν γίνει δύο εκδηλώσεις για το βιβλίο - η μία στην Ελληνογερμανική Αγωγή και η άλλη σε συνεργασία με τους Φίλους του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας στο Κέντρο ΓΑΙΑ. Μολονότι δεν έχω χρόνο να το επιδιώξω και να το οργανώσω ο ίδιος, εάν με καλέσουν κάπου να μιλήσω, δεν λέω όχι και βρίσκω χρόνο να πάω. Και εκτός βιβλίου έχω πάει σε σχολεία και κάνω ομιλίες στα παιδιά για το διάστημα, το ηλιακό σύστημα, τον ήλιο, τους πλανήτες. Για παράδειγμα πρόσφατα πήγα στο Αρσάκειο Θεσσαλονίκης, γιατί είχαν ένα project για τον Ήλιο και τους πλανήτες.

Parentbook: Τι είναι αυτό που σας αρέσει στην επικοινωνία με τα παιδιά;

Γιάννης Δαγκλής: Κάθε επαφή με τα παιδιά για μένα είναι μεγάλη χαρά, γιατί τα παιδιά είναι πάντα δροσερά και ό,τι ερώτηση και αν κάνουν, ακόμη κι εκτός πλαισίου, έχει τη φρεσκάδα της παιδικής απορίας. Υπάρχουν πολλές φορές ερωτήσεις των παιδιών που δεν μπορούν να απαντηθούν, γιατί δεν υπάρχει απάντηση από την επιστήμη, αλλά είναι τόσο διασκεδαστικό, γιατί τα παιδιά δεν μπορούν να αντιληφθούν πού βρίσκονται τα όρια της ανθρώπινης γνώσης. Αλλά σε κάθε περίπτωση η αλληλεπίδραση με τα παιδιά μας δίνει ιδέες για το πώς μπορούμε να βελτιώσουμε τον τρόπο με τον οποίο φέρνουμε τα παιδιά σε επαφή με νέες γνώσεις.

Parentbook: Υπάρχουν άλλες δυνατότητες για να έρθουν τα παιδιά σε επαφή με την επιστήμη σας;

Γιάννης Δαγκλής: Στον Τομέα Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου εδώ απ’ όσο γνωρίζω οι περισσότεροι συνάδελφοι, εφόσον τους καλέσει ένα σχολείο, ανταποκρίνονται. Αντίστροφα γίνεται και το να φέρουμε παιδιά. Από την εμπειρία μου ως Διευθυντής στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών ξέρω ότι έχει ένα τηλεσκόπιο που δέχεται σχολεία για επισκέψεις και είναι μάλιστα αγαπητός προορισμός. Το Πανεπιστήμιο διαθέτει κι αυτό ένα τηλεσκόπιο στο οποίο επίσης υπάρχει η δυνατότητα να έρθουν τα σχολεία επίσκεψη.

Parentbook: Ως γονιός πιστεύετε ότι το σχολείο πετυχαίνει να μυήσει τα παιδιά στην επιστημονική σκέψη ή τουλάχιστον στην επιθυμία να ψάχνουν;

Γιάννης Δαγκλής: Η εκπαίδευση εξαρτάται σημαντικά από τα πρόσωπα. Τα παιδιά μου είχαν την τύχη να έχουν καλούς δασκάλους. Οπότε είχαν καλή καθοδήγηση. Από την άλλη, το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα έχει έναν προσανατολισμό που εστιάζει στα αποτελέσματα των Πανελληνίων Εξετάσεων και αυτό δεν είναι ο ιδανικός τρόπος για να στρέψει το παιδί στην αναζήτηση. Όμως, εάν τα παιδιά σου έχουν στόχο να σπουδάσουν στην Ελλάδα, είναι μονόδρομος η επιτυχία στις Πανελλήνιες και αναγκαστικά πρέπει να παίξουν το παιχνίδι αυτό.

Parentbook: Η Άρτεμις Φευγάτη δίνει σε εκπαιδευτικούς και μαθητές την ευκαιρία για αναζήτηση;

Γιάννης Δαγκλής: Η Αστρονομία και η Αστροφυσική έχουν πολλούς φίλους σε διαφορετικά επαγγέλματα, γι' αυτό υπάρχουν και τόσοι Σύλλογοι Ερασιτεχνών. Η Άρτεμις Φευγάτη είναι πιο πολύ ένα βιβλίο αστροφυσικής, γιατί μιλάει για τη ζωή των άστρων. Δεν μιλάει για τους αστερισμούς και τις θέσεις των άστρων στο στερέωμα, που είναι η κλασική αστρονομία, η παρατηρησιακή, το τί βλέπουμε δηλαδή στον ουρανό. Η αστροφυσική σχετίζεται με φυσικά φαινόμενα και διαδικασίες στα άστρα που αποτελούν τη φυσική ή τη «βιολογία» θα λέγαμε των άστρων.

Parentbook: Πόσο ρεαλιστικό είναι για ένα σχολείο να επιχειρήσει παρατήρηση των άστρων;

Γιάννης Δαγκλής: Εάν ο δάσκαλος έχει μεράκι νομίζω μπορεί να κάνει αστροπαρατηρήσεις. Οικονομικά και τεχνικά δεν είναι δύσκολο, αλλά ειδικά για την Αθήνα υπάρχουν πρακτικοί περιορισμοί. Έχουμε φωτορύπανση και είναι δύσκολο να κάνεις αστροπαρατήρηση στην Αθήνα. Ο ουρανός της πόλης είναι πολύ φωτεινός. Το μεγαλείο του σύμπαντος αποκαλύπτεται στο σκοτάδι.

Parentbook: Υπάρχουν σχετικά βίντεο και πηγές στο Ίντερνετ;

Γιάννης Δαγκλής: Ναι, στο youtube υπάρχει απίστευτα πολλή γνώση και φυσικά οπτικοποιημένη. Μία ελληνική αξιόλογη προσπάθεια ήταν και μία σειρά στην τηλεόραση με τίτλο «Το σύμπαν που αγάπησα» που έγινε με τη συμβολή των Μ. Δανέζη και Στ. Θεοδοσίου, καθηγητών Αστροφυσικής του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Parentbook: Με τη Ροζέτα βέβαια υπήρξε δημοσιότητα.

Γιάννης Δαγκλής: Υπήρξε, αλλά βραχύβια. Βγήκε ένα άρθρο στην Καθημερινή κι εκείνη την ημέρα δέχθηκα πολλά τηλεφωνήματα για παρουσία σε εκπομπές, αλλά μόλις κάτι σταματά να είναι επίκαιρο, τα ΜΜΕ το ξεχνούν.

Parentbook: Πάντως, αν και βραχύβια η δημοσιότητα της είδησης για τη Ροζέτα, δίνει ένα πολύ θετικό μήνυμα για τη συμμετοχή ελληνικών ερευνητικών ομάδων σε διεθνείς επιστημονικές αποστολές.

Γιάννης Δαγκλής: Ναι, αυτό ακριβώς επιθυμούσα να περάσει σαν μήνυμα και στους νέους. Υπάρχουν προσπάθειες, δουλειά και προοπτική για τους νέους. Όταν κάνεις κάτι με αγάπη και αφιερώνεις χρόνο και προσπάθεια, θα φέρει και καρπούς. Αυτό είναι μονόδρομος. Ακόμα και στην Ελλάδα του σήμερα. Επιπλέον, δεν υπάρχει ατομική παρουσία. Ειδικά τα διαστημικά προγράμματα είναι συνεργατικό αποτέλεσμα πολλών χωρών και πολλών ειδικοτήτων.

Parentbook: Τελικά το να αντιλαμβάνεται κανείς την απεραντοσύνη του σύμπαντος πώς του αλλάζει την αντίληψη για τη ζωή;

Γιάννης Δαγκλής: Πρώτα-πρώτα αντιλαμβάνεται ότι η ζωή είναι ένα πολύ μεγάλο δώρο, γιατί δεν είναι καθόλου αυτονόητη. Ένας αστροφυσικός που έχει συναίσθηση ότι η Γη μέσα στο ηλιακό σύστημα είναι μοναδικός τόπος – στην κυριολεξία μοναδικός, αφού δεν υπάρχει άλλος τόπος που να μπορεί να φιλοξενήσει τη ζωή – εκτιμά περισσότερο αυτό το δώρο της ζωής. Ενδεχομένως να υπάρχουν και αλλού τέτοιοι χώροι στο σύμπαν. Υπάρχουν διαστημικές αποστολές που ψάχνουν για εξωπλανήτες που είναι φιλικοί προς τη ζωή, αλλά σίγουρα ξέρουμε ότι στο γνωστό μέρος του σύμπαντος μόνο η Γη είναι τόπος που φιλοξενεί ζωή. Όταν αντιλαμβανόμαστε την απεραντοσύνη αλλά και την εχθρικότητα του σύμπαντος νιώθουμε και δέος αλλά και ευγνωμοσύνη για το προνόμιο να έχουμε τον πλανήτη Γη που προφανώς πρέπει να προστατεύσουμε. Δεν υπάρχει άλλος τόπος για την ανθρωπότητα, γιατί ακόμα και αν υποθέσουμε ότι υπάρχει, θα είναι τόσο μακριά που δεν είναι δυνατόν με τη σημερινή τεχνολογία να μετοικήσει εκεί η ανθρωπότητα. Κάτι τέτοιο λοιπόν δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή. Από αυτή την άποψη μού άρεσε πολύ η ταινία Interstellar, γιατί βρίσκουν τρόπο να πάνε σε πολύ μακρινούς πλανήτες… βρίσκουν κάποια καμπύλωση στον χωροχρόνο που τους επιτρέπει να ταξιδέψουν τεράστιες αποστάσεις σε μικρό χρονικό διάστημα, αλλά οι κόσμοι που βρίσκουν δεν είναι εναλλακτικές λύσεις. Δηλαδή τονίζεται και σε αυτή την ταινία επιστημονικής φαντασίας η μοναδικότητα της Γης. Δέος και ευγνωμοσύνη μένουν σε μένα προσωπικά. Σε μικρότερη κλίμακα, αν κάποιος συγκρίνει όχι μεταξύ της Γης και του σύμπαντος αλλά της Ελλάδας και της Σκανδιναβίας που για μερικούς μήνες τον χρόνο έχει συννεφιά και σκοτάδι, καταλαβαίνει ότι στην Ελλάδα είμαστε πολύ προνομιούχοι, κάτι που μας διαφεύγει συχνά.

Parentbook: Άρα και για τα παιδιά είναι καλό να αντιλαμβάνονται από νωρίς τη θέση που έχει ο άνθρωπος και ο πλανήτης μας στο σύμπαν.

Γιάννης Δαγκλής: Ναι, νομίζω είναι πολύ καλό τα παιδιά από μικρά να έχουν συναίσθηση των συσχετισμών και του πλαισίου όσο μπορούν να το αντιληφθούν. Είναι καλό να γνωρίζουν ότι το σύμπαν είμαι αχανές κι η Γη είναι ένας πολύ ιδιαίτερος τόπος, ώστε να εκτιμήσουν την μοναδικότητά της. Είναι καλό για να αποκτήσουν περιβαλλοντική συνείδηση και να είναι υπεύθυνοι πολίτες. Η μελέτη του σύμπαντος μπορεί να λειτουργήσει και πάλι θετικά για τη γη. Περιβαλλοντική εκπαίδευση μέσω του σύμπαντος!

Parentbook: Διαβάζοντας κανείς για τη ζωή των αστεριών, συνειδητοποιεί ότι εφόσον κι ο Ήλιος είναι αστέρι, κάποια στιγμή θα πεθάνει. Και τότε;

Γιάννης Δαγκλής: Ναι, βέβαια αυτό είναι πολύ μακριά αλλά αναπόφευκτο. Αν μέχρι τότε υπάρχει ακόμα ανθρωπότητα και δεν έχει ανακαλύψει τρόπο να φύγει, θα εξαφανιστεί. Είναι εσχατολογικό μεν αλλά πραγματικό. Βέβαια μια καταστροφή μπορεί να έρθει και πολύ νωρίτερα μέσω ενός κομήτη. Έχει συμβεί στη Γη.. είναι βέβαιο ότι έχει συμβεί στη Γη τουλάχιστον μια φορά. Ένα μείζον γεγονός στην ιστορία της γης ήταν η εξαφάνιση ειδών. Έχει γίνει τουλάχιστον μια φορά και πιο χαρακτηριστικό είναι η εξαφάνιση των δεινοσαύρων για την οποία υπάρχουν δύο πιθανά σενάρια. Το ένα σενάριο είναι ότι έπεσε ένα μεγάλο ουράνιο σώμα στη γη και τότε το πρόβλημα δεν είναι μόνο η πρόσκρουση καθαυτή αλλά επιπλέον η σκόνη που εκτινάσσεται στην ατμόσφαιρα. Δηλαδή η σκόνη από την πρόσκρουση σκοτεινιάζει τον ουρανό, μπλοκάρει το φως του ήλιου και μέχρι αυτή η σκόνη να ξαναπέσει στη γη, δεν έχουμε φωτοσύνθεση, οπότε δεν υπάρχουν φυτά και εξαφανίζεται η πολύπλοκη ζωή. Κάποια στιγμή καθαρίζει η ατμόσφαιρα και ξαναγεννιέται η ζωή. Το άλλο σενάριο είναι κάποια έκρηξη, καταστροφή αστέρα (το περιγράφω σε γενικές γραμμές στην Άρτεμη). Σε εξαιρετικές περιπτώσεις έχουμε πολύ έντονες ακτίνες γ που εξαφανίζουν αστραπιαία τη ζωή τριγύρω. Και τα δυο σενάρια δυστυχώς είναι τέτοια που η ανθρωπότητα δεν μπορεί να αμυνθεί. Σε αυτό που γίνεται διεθνής προσπάθεια είναι να αναπτύξουμε τη δυνατότητα να αμυνθούμε σε περίπτωση που ένας κομήτης ή αστεροειδής πλησιάζει τη γη. Υπάρχει επιστημονική και τεχνολογική έρευνα που εστιάζει στο πώς θα μπορούσαμε να εκτρέψουμε από την πορεία του έναν κομήτη ή αστεροειδή που έρχεται να συγκρουστεί με τη Γη.

Parentbook: Ευχαριστούμε πολύ για τη φιλοξενία και τη συζήτηση.