θείο Τέλος

Κι εσύ, θείο Τέλος, που όλα επιστρέφουν σε σένα και σβήνουν μέσα σου
Δέξου τα τέκνα σου στην έναστρη αγκαλιά σου, 
Απάλλαξέ μας απ’ τον χρόνο, το πλήθος και τον χώρο, 
Και πρόσφερέ μας την γαλήνη που η ζωή διασάλευσε

Dies Irae
Charles Marie René Leconte de Lisle (1818 – 1894)

ο θάνατός σου, η ζωή μου

Υπόλειμμα του υπερκαινοφανούς (supernova) Κασσιόπεια Α

Spitzer/Hubble/Chandra

Κάθε δημιουργία ξεκινά με καταστροφή
Πικάσο

Αν σας έλεγε κανείς ότι στις σχέσεις ανθρώπων και αστεριών ισχύει το ρητό «ο θάνατός σου, η ζωή μου» είμαι βέβαιος πως θα σας φαινόταν παράξενο. Αφού γνωρίζουμε καλά (μας το έχουν διδάξει στα σχολεία, αλλά το καταλαβαίνουμε και μόνοι μας) πως για τουλάχιστον ένα αστέρι – τον Ήλιο – ισχύει ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή «η ζωή σου, η ζωή μου».

Πράγματι, χωρίς τον Ήλιο πολύ απλά δεν θα υπήρχαμε. Το εγγύτατο στη Γη αστέρι είναι ο ζωοδότης κάθε μορφής ζωής στον πλανήτη μας. Χάρη στην ακτινοβολία του ευδοκιμούν τα φυτά, και χάρη στην ύπαρξη των φυτών επιβιώνουν τα φυτοφάγα ζώα και ο άνθρωπος. 
Είναι λοιπόν «Ηλίου φαεινότερον», για να χαριτολογήσουμε, ότι το φως το Ήλιου είναι η ζωή μας. Είναι βέβαια αλήθεια πως μαζί με το φως του ο Ήλιος μας στέλνει και κάποια άλλα, όχι τόσο ευεργετικά δωράκια. Για την ακρίβεια θανατηφόρα «δωράκια», από τα οποία μας προστατεύει το μαγνητικό πεδίο της Γης. Αυτό όμως είναι άλλο ζήτημα που θα το πιάσουμε σε μελλοντικό άρθρο.

Ας επιστρέψουμε στον τίτλο μας. Αφού είναι βίωμα και γνώση μας ότι η ζωή ενός πολύ γνωστού, συγκεκριμένου, κοντινού άστρου, είναι η απόλυτη προϋπόθεση για τη ζωή μας, υπάρχει περίπτωση να ισχύει το «ο θάνατός σου η ζωή μου» για κάποια άλλα άστρα; Θα δούμε ότι πράγματι έτσι είναι.

Καταρχάς «θάνατος» και «αστέρια» ακούγεται σαν αντίφαση. Μα, πεθαίνουν τα άστρα; Δεν είναι αιώνια; Ο ίδιος Ήλιος δεν έλαμπε πάνω από τον Όμηρο, τον Θουκυδίδη, τον Πτολεμαίο, τον Παπαδιαμάντη; Με τον ίδιο πολικό αστέρα δεν ρύθμιζαν την πορεία τους οι ναυτικοί αιώνες πριν εφευρεθεί η πυξίδα; «Θάνατος των αστέρων»; Πρόκειται για αστείο ή για παράδοξο; Κι όμως γνωρίζουμε ότι και τα αστέρια πεθαίνουν. Είναι αλήθεια πως η ζωή τους είναι ασύγκριτα πιο μακρόχρονη από τη ζωή των ανθρώπων. Ο άνθρωπος ζει ας πούμε (στην καλύτερη περίπτωση) 100 χρόνια, έναν αιώνα. Ένα συνηθισμένο άστρο ζει 10 δισεκατομμύρια χρόνια… Αυτό σημαίνει πως ένα λεπτό της ζωής ενός άστρου αντιστοιχεί περίπου σε τρεις αιώνες ανθρώπινης ζωής! Πόσο αστεία λοιπόν θα πρέπει να φαντάζει στα μάτια των άστρων η ανθρώπινη πολυπραγμοσύνη, όταν τα πενταετή οικονομικά προγράμματα ισοδυναμούν χρονικά με ένα παίξιμο των βλεφάρων για τον Σείριο.

Ωστόσο και τα άστρα, όπως είπαμε, κάποια στιγμή παίρνουν την κατηφόρα και γερνούν. Και όταν γεράσουν αρχίζουν τη γκρίνια. Τους λείπει το ένα, τους λείπει το άλλο, αλλά ουσιαστικά αυτό που τους λείπει είναι ένα: τα καύσιμα. Τους τελειώνει το υδρογόνο, η βασική, αρχέγονη καύσιμη ύλη των άστρων, η πηγή του συμπαντικού φωτός. Αρχίζουν λοιπόν να καίνε ήλιο, το αμέσως βαρύτερο στοιχείο μετά το υδρογόνο. Το ήλιο με τη σειρά του μετατρέπεται στα βαρύτερα στοιχεία βηρύλλιο και άνθρακα και όταν τελειώσουν τα αποθέματα ηλίου, το άστρο αρχίζει να καίει άνθρακα και να τον μετατρέπει σε ακόμη βαρύτερα στοιχεία. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται βαθμιαία τα βαρύτερα στοιχεία οξυγόνο, μαγνήσιο, πυρίτιο, ασβέστιο, κλπ, μέχρι το 26ο χημικό στοιχείο, που είναι ο σίδηρος. 

Κάποια στιγμή κάποιοι ηλικιωμένοι αστέρες μεγάλης μάζας αρχίζουν να καίνε σίδηρο και εκεί είναι που τελειώνουν τη ζωή τους (αντιστρέφοντας τον Έλιοτ) όχι με κλαψούρισμα, αλλά με έκρηξη. Η σύντηξη σιδήρου έχει ως αποτέλεσμα την διάλυση του άστρου μέσω ενός από τα πιο βίαια φαινόμενα στο σύμπαν: την έκρηξη σουπερνόβα, που το όνομά της είναι προϊόν … παρεξήγησης! Nova στα λατινικά σημαίνει «νέα» και αναφέρεται σε αυτό που μοιάζει να είναι ένα πολύ φωτεινό νέο αστέρι. Οι αστρονόμοι του Μεσαίωνα, μη γνωρίζοντας ότι παρατηρούσαν μια έκρηξη που είναι ο θάνατος ενός αστέρα, θεωρούσαν ότι επρόκειτο για την εμφάνιση ενός νέου αστεριού. 

Οι εκρήξεις σουπερνόβα είναι η κύρια πηγή όλων των χημικών στοιχείων που είναι βαρύτερα από το οξυγόνο, και η μοναδική πηγή πολλών σημαντικών στοιχείων. Ο σίδηρος στο αίμα μας, το οξυγόνο που αναπνέουμε, το ασβέστιο στα κόκαλά μας, όλα τα άτομα των κυττάρων του σώματός μας προέρχονται από τον βίαιο θάνατο κάποιων αστέρων, που πεθαίνοντας σκόρπισαν το σώμα τους στα πέρατα του σύμπαντος.

Οφείλουμε λοιπόν το σώμα μας σε νεκρά άστρα: ο θάνατός τους, η ζωή μας. 

δεν γυρίζουν πίσω

Αγριοκερασιά, Ροδόπη

Στα δέντρα δεν είπαμε ποτέ
πως οι νεκροί δεν γυρίζουν πίσω
έτσι εξηγείται πώς βρίσκουν το κουράγιο
κι ανθίζουν κάθε Άνοιξη!

Στυλιανός Χαρκιανάκης 
[Sancta Simplicitas, από τη συλλογή Η οικειότητα των αινιγμάτων. 1983]

σπαρακτική ομορφιά

το χρώμα του άνθους / © I.A. Daglis

... και να γευτεί τη σπαρακτική ομορφιά της αλλαγής των εποχών τού χρόνου ...

Τζουνίτσιρο Τανιζάκι [Το εγκώμιο της σκιάς, 1933]

των μικρών ανθρώπων το φυλλοκάρδι

Βούλα Παπαϊωάννου - η φωτογράφος του άμαχου πληθυσμού

... μα λογαριάζανε κιόλας αυτοί - όπως κάναν και πρώτα και κάθε φορά κι ίσαμε τώρα - λογαριάζαν αυτοί, σε ποιον απ' όλους που πολεμούσαν να τα δώσουνε τα κλειδιά του Κάστρου και να τον δεχτούνε "υπτίαις χερσίν, μετά μεγίστων κρότων και ευφημιών", όπως είτανε το συνήθειο τους για να κρατήσουν τα χτήματα που 'χαν απ' έξω, τα χρυσάφια και τα προνόμια που 'χανε μέσα. Έξω απ' το Κάστρο και μέσα σ' αυτό έτρεμε πάλι των μικρών ανθρώπων το φυλλοκάρδι, αυτοί μαρτυρούσαν κ' οι αθώες ψυχούλες χανόνταν αμέτρητες. Και τ' αγιασμένο χέρι του χρονογράφου που τα 'βλεπε, έγραφε τότε τρεμάμενο "δάκρυσι δε ταύτα γέγραφα, ου μέλανι" - δεν τα 'γραψα με μελάνι, με τα δάκρυά μου τα 'γραψα τούτα που γράφω ...

Δημήτρης Χατζής [Η θεία μας η Αγγελική, από Το τέλος της μικρής μας πόλης, 1963]

Με ευχαριστίες στην Άντζελα