Απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης

Το πρωί της 27ης Οκτωβρίου 1912 μπήκε στη Θεσσαλονίκη ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Παναγιώτης Δαγκλής και εγκαταστάθηκε στο Διοικητήριο. 

Ελάχιστες ώρες νωρίτερα, στη 1:30 μετά τα μεσάνυχτα, είχε υπογραφεί στο Διοικητήριο το πρωτόκολλο παράδοσης της πόλης στον ελληνικό στρατό, το οποίο είχε συνταχθεί στη γαλλική γλώσσα από τον τότε έφεδρο δεκανέα Ίωνα Δραγούμη. Από την ελληνική πλευρά συνυπέγραψαν ο ταγματάρχης Βίκτωρ Δούσμανης και ο λοχαγός Ιωάννης Μεταξάς και από την τουρκική πλευρά ο Χασάν Ταχσίν Πασάς. 

Το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης, ενώ υπογράφηκε την 01:30 ώρα της 27ης Οκτωβρίου 1912, έφερε ως χρονολογία την 23:00 (11 μ.μ.) ώρα της 26ης Οκτωβρίου 1912, διότι ο Ιωάννης Μεταξάς κατάφερε να πείσει τον Ταχσίν πασά να μπει ή χρονολογία αυτή για να τιμηθεί ο προστάτης και πολιούχος της Θεσσαλονίκης Άγιος Δημήτριος, που γιορτάζει στις 26 Οκτωβρίου και τον οποίο σεβόταν ο Ταχσίν πασάς. Ο ουσιαστικός όμως λόγος ήταν άλλος: για να τεκμηριωθεί και με επίσημο έγγραφο, ότι ο Ελληνικός Στρατός κατέλαβε την Θεσσαλονίκη κατά μια μέρα ενωρίτερα, στοιχείο πού απετέλεσε και τον καταπέλτη στις παράλογες απαιτήσεις των Βουλγάρων για συγκυριαρχία της πόλεως.

Θα πρέπει να ήταν εξαιρετικά δύσκολες οι στιγμές που έζησε αυτός που πήρε την απόφαση να παραδώσει τη Θεσσαλονίκη, τις στρατιωτικές δυνάμεις που διοικούσε, τον εαυτό του και την οικογένειά του στον εχθρό. Πρόκειται για τον Χασάν Ταχσίν Πασά, τον Οθωμανό Αλβανό διοικητή της 8ης Στρατιάς του Αυτοκρατορικού Οθωμανικού Στρατού της Μακεδονίας. Ο εχθρός που είχε φθάσει έξω από τη Θεσσαλονίκη ήταν ο ελληνικός στρατός από τη μια πλευρά και ο βουλγαρικός από την άλλη. «Παρέδωσε τη πόλη στον ελληνικό στρατό, χωρίς να ακολουθήσει τον κανόνα που επικρατούσε τότε, δηλαδή να καίνε τις πόλεις ή να σφάζουν τους πληθυσμούς τους. Παρέδωσε και τον στρατό του χωρίς να έχει καμία απώλεια, πέραν όσων χάθηκαν στις μάχες των Γιαννιτσών και του Σαρανταπόρου» λέει ο Χρίστος Χριστοδούλου, συγγραφέας του βιβλίου «Οι τρεις ταφές του Χασάν Ταχσίν Πασά» το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Επίκεντρο. Βιογραφία και ψυχογράφημα για έναν στρατιωτικό, ο οποίος έκανε μια υπέρβαση που μπορεί να κριθεί ανεξήγητη, και για την οποία το τίμημα που κατέβαλε ήταν μεγάλο.

«Θα μπορούσε να δώσει και ένα δεύτερο πρωτόκολλο και στους Βουλγάρους, συμμάχους τότε της Ελλάδας. Το απέφυγε με καταπληκτική δεξιοτεχνία πολιτική και διπλωματική και με αυτήν την απόφασή του η Ελλάδα δεν μπήκε σε μια περιπέτεια από την οποία δεν θα έβγαινε ούτε σε 100 χρόνια. Δηλαδή, σήμερα, θα αντιμετωπίζαμε τα ίδια προβλήματα. Αλλά εκείνο το πρωτόκολλο όρισε και την κατάσταση η οποία παραμένει αναλλοίωτη μέχρι τώρα» προσθέτει ο Χρίστος Χριστοδούλου. Τότε, στην εφημερίδα «Μακεδονία» ο δημοσιογράφος Ωρολογάς τον χαρακτήρισε «σωτήρα και ευεργέτη της Θεσσαλονίκης». Γιατί πήρε αυτήν την απόφαση ένα εξέχον στέλεχος του οθωμανικού στρατού; Γιατί αρνήθηκε μια σταδιοδρομία λαμπρή -ως τότε και προσχώρησε στον εχθρό; Χαρακτηρίσθηκε ως προδότης στην πατρίδα του, καταδικάσθηκε ερήμην εις θάνατον, αλλά η συνέχεια του βίου του ήταν «οι τρεις ταφές». «Αυτό με έκανε να γράψω το βιβλίο. Ότι κανείς δεν ασχολήθηκε μαζί του επί 100 χρόνια. Είναι απαράδεκτο. Είναι ιστορική απρέπεια» τονίζει ο Χρίστος Χριστοδούλου και αναρωτιέται «δεν ασχολείσαι γιατί; επειδή ήταν Οθωμανός; Αλβανός; Ηττημένος;»
Αλβανός που είχε σπουδάσει στη Ζωσιμαία Σχολή των Ιωαννίνων. Οθωμανός παντρεμένος με εξισλαμισμένη ελληνίδα, στοιχείο που όπως αναφέρει ο Χρίστος Χριστοδούλου «τα εγγόνια του μόλις τώρα παραδέχθηκαν ότι η γιαγιά τους ήταν Ελληνίδα, ενώ υπάρχει και η μαρτυρία του Λεωνίδα Σπαή, στρατηγού που τον γνώριζε προσωπικά και ο οποίος στη συνέχεια διατέλεσε υπουργός Άμυνας και υπουργός Βορείου Ελλάδος, σύμφωνα με τον οποίο ‘ήτο ελληνικής καταγωγής πράγμα το οποίο ο ίδιος άριστα εγνώριζε’».

Ηττημένος, με τον στρατό του απογοητευμένο ακολουθεί τους Ελληνες. Η ζωή του κλείνει με «τρεις ταφές»:
«Η κυβέρνηση Βενιζέλου τον έστειλε για λόγους υγείας, αλλά και λόγους ασφαλείας, στην Ελβετία. Πέθανε εκεί το 1918 και τάφηκε στο νεκροταφείο των Ετεροδόξων της Λωζάνης. Αυτή ήταν η πρώτη ταφή. Το 1936 τα οστά του μεταφέρθηκαν σε αλβανικό νεκροταφείο που υπήρχε στην περιοχή της Τριανδρίας. Αυτή είναι η δεύτερη ταφή του. Το νεκροταφείο παρέμεινε ως το 1983, χρονιά που με πρόσχημα την επέκταση της Τριανδρίας καταπατήθηκε. Σώθηκαν τα οστά του και των παιδιών του που ήταν στον ίδιο τάφο, και το Γενικό Επιτελείο Στρατού τα έκρυψε επί 19 χρόνια στο νεκροταφείο της Μαλακοπής» λεει για τις δύο ταφές ο Χρίστος Χριστοδούλου και προσθέτει για την τρίτη: «Από εκεί, το 2002, θάφτηκαν στη βίλα Μοδιάνο του Τόπσιν, τη βίλα όπου είχε γίνει η παράδοση της Θεσσαλονίκης και όπου τώρα λειτουργεί το Μουσείο των Βαλκανικών Πολέμων».

Σε παλαιότερο άρθρο του στη «Μακεδονία» όπου εργαζόταν, άρθρο το οποίο αναδημοσιεύθηκε στο περιοδικό της Ζωσιμαίας Σχολής, ο Χρίστος Χριστοδούλου έγραφε για τον αρχιστράτηγο Χασάν Ταχσίν Πασά: «Επί 40 χρόνια υπηρέτησε πιστά την Αυτοκρατορία στην Υεμένη, το Ιράκ, την Συρία, τη Θεσσαλονίκη, την Κύπρο, τα Ιωάννινα, την Κρήτη αντιμετωπίζοντας πολέμους, σφαγές και εξεγέρσεις. Ο ίδιος δέχθηκε τον δημόσιο έπαινο, παρασημοφορήθηκε, αλλά και εξορίσθηκε». Και ακολούθησαν «οι τρεις ταφές». Μια διαδρομή τραγική για έναν άνθρωπο που αρνήθηκε πολλά και στον οποίο η Ελλάδα οφείλει τουλάχιστον τον σεβασμό της.

Το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου προέρχεται από το άρθρο 
Χασάν Ταχσίν Πασάς: Ένα άγνωστο -τραγικό- πρόσωπο, του Κώστα Μαρίνου [εφημερίδα Μακεδονία, 14 Οκτωβρίου 2012]

Και δύο αφανείς ήρωες της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης (με ευχαριστίες στον Δημήτρη):

The massacre of Smyrna

90 years from the destruction of Smyrna: 13-17 September 1922


Smyrna (Greek: Σμύρνη or Σμύρνα) was an ancient city located at a central and strategic point on the Aegean coast of Anatolia. Thanks to its advantageous port conditions, its ease of defence and its good inland connections, Smyrna rose to prominence. The ancient city is located at two sites within modern Izmir, Turkey. While the first site rose to prominence during the Archaic Period as one of the principal ancient Greek settlements in western Anatolia, the second, whose foundation is associated with Alexander the Great, reached metropolitan proportions especially during the period of the Roman Empire, from which time most of the present-day remains date.

The Great Fire of Smyrna is the name commonly given to the fire that ravaged Smyrna starting 13 September 1922 and lasting until 17 September 1922. It occurred four days after the Turkish army regained control of the city on 9 September 1922. Turks systematically burned the city and killed Greek and Armenian inhabitants. There is extensive relevant eyewitness evidence from Western troops sent to Smyrna during the evacuation, foreign diplomats/relief workers based at Smyrna and Turkish sources. The fire mainly affected the Greek quarters of the city, taking many lives. Ethnic cleansing soon followed, resulting in the expulsion of most of the Greeks from the city, ending their 3000 years presence in Smyrna.

George Horton was the U.S. Consul General  of Smyrna who was compelled to evacuate Smyrna on September 13, arriving in Athens on September 14. He published his own account, in 1926, of what happened in Smyrna and included testimony from a number of eye-witnesses and additionally quoted a number of contemporary scholars. Horton noted that it was not till after the Armenian quarter had been cleared by Turkish soldiers that the Turkish soldiers torched a number of houses simultaneously, on September 13, behind the American Inter-Collegiate Institute. Moreover, they waited for the wind to blow in the right direction, away from the homes of the Muslim population, before starting the fire. This is backed up by the eye-witness report of Miss Minnie Mills, the dean of the Inter-Collegiate Institute:
"I could plainly see the Turks carrying the tins of petroleum into the houses, from which, in each instance, fire burst forth immediately afterward. There was not an Armenian in sight, the only persons visible being Turkish soldiers of the regular army in smart uniforms." This was also confirmed by the eye-witness report of Mrs King Birge the wife of an American missionary, who viewed events from the tower of the American College at Paradise.

Here is an abridged summary of notable events in the destruction of Smyrna described in Horton's account:
    * Turkish soldiers cordoned off the Armenian quarter during the massacre. Armed Turks massacred Armenians and looted the Armenian quarter.
    * After their systemic massacre Turkish soldiers, in smart uniforms, set fire to Armenian buildings using tins of petroleum, and other flammables, with flaming rags soaked in those flammable liquids.
    * To supplement the devastation, small bombs were planted by the soldiers, under paving slabs around the christian parts of the city to take down walls. One of the bombs was planted near the American Consulate and another at the American Girl's School.
    * The fire was started on September 13. The last Greek soldiers had evacuated Smyrna on September 8. The Turkish Army was in full control of Smyrna from September 9. All Christians remaining in the city who evaded massacre stayed within their homes fearing for their lives. The burning of the homes forced Christians in to the streets. This was personally witnessed by Horton.
    * The fire was initiated at one edge of the Armenian quarter when a strong wind was blowing toward the christian part of town and away from the Muslim part of town. Citizens of the Muslim quarter were not  involved in the catastrophe. However, the Muslim quarter did celebrate the arrival of the Turkish Army.
    * Turkish soldiers guided the fire through the modern Greek and European section of Smyrna by pouring flammable liquids in to the streets for the fire to consume. These were poured in front of the American Consulate to guide the fire there and this was witnessed by C. Clafun David, the Chairman of the Disaster Relief Committee of the Red Cross (Constantinople Chapter) and others who were standing at the door of the Consulate. Mr Davis testified that he put his hands in the mud where the flammable liquid was poured and indicated that it smelled like mixed petroleum and gasoline. The soldiers that were observed doing this had started from the quay and proceeded towards the fire thus ensuring the rapid and controlled spread of the fire.
    * Dr Alexander Maclachlan, the president of the American College, together with a sergeant of the American Marines were stripped and then beaten by Turkish soldiers with clubs. In addition, a squad of American Marines was fired on.

Aristotle Onassis  who was born in Smyrna, and who later became one of the richest men in the world, was one of the Greek survivors of Smyrna. The various biographies of his life document notable and quite sensitive aspects of his experiences during the Smyrna Catastrophe. His life experiences were recreated in the movie called Onassis, The Richest Man in the World and includes Onassis' personal relationship with a Turkish officer.
During the Smyrna Catastrophe the Onassis family lost their substantial property holdings which were either taken or given to Turks as bribes to secure their safety and freedom. They became refugees fleeing to Greece after the fire. However, Aristotle Onassis stayed behind to save his father who had been placed in a Turkish concentration camp. He was successful in saving his father's life. During this period Onassis lost three uncles and one aunt with her husband Chrysostomos Konialidis and their daughter, who were burned to death when Turkish soldiers set fire to a church in Thyatira where 500 Christians had found shelter to avoid Turkish soldiers and the Great Fire of Smyrna

Pontic Genocide

Article stating "Turks Slaughter Christian Greeks", on October 19th, 1917 published by the Lincoln Daily star

Greek genocide also known as the Pontic genocide, was the systematic killing of the Greek population of the Ottoman Empire during World War I and its aftermath (1914–1923). It was instigated by the government of the Ottoman Empire against the Greek population of the Empire and it included massacres, forced deportations involving death marches, summary expulsions, arbitrary executions, and destruction of Christian Orthodox cultural, historical and religious monuments. According to various sources, several hundred thousand Ottoman Greeks died during this period. Other sources put the number at around 2 million. Some of the survivors and refugees, especially those in Eastern provinces, took refuge in the neighbouring Russian Empire. After the end of the 1919–22 Greco-Turkish War, most of the Greeks remaining in the Ottoman Empire were transferred to Greece under the terms of the 1923 population exchange between Greece and Turkey. Other ethnic groups were similarly attacked by the Ottoman Empire during this period, including Assyrians and Armenians, and some scholars consider those events to be part of the same policy of extermination.
The systematic massacre and deportation of Greeks in Asia Minor, a program which had come into effect in 1914, was a precursor to the atrocities perpetrated by both the Greek and Turkish armies during the Greco-Turkish War, a conflict which followed the Greek landing at Smyrna in May 1919 and continued until the retaking of Smyrna by the Turks and the Great Fire of Smyrna in September 1922.

Hellenism in Near East during and after the World War I, showing the areas (Western Anatolia and Eastern Thrace) where the majority of the Greek population was concentrated.

Chios massacre

Scène des massacres de Scio, Eugène Delacroix, Louvre, Paris

31 March 1822: The Chios massacre begins, lasting for the following four months

The Chios Massacre refers to the slaughter of tens of thousands of Greeks on the island of Chios by Ottoman troops during the Greek War of Independence in 1822.
In March 1822, as the Greek revolt gathered strength on the mainland, several hundred armed Greeks from the neighbouring island of Samos landed in Chios. They began the fight for independence from foreign rule and started attacking the Turks, who retreated to the citadel. Many islanders also decided to join the revolution. However, the vast majority of the population had by all accounts done nothing to provoke the massacre and had not joined other Greeks in their revolt against the Ottoman Empire.
Reinforcements in the form of a Turkish fleet under the Kapudan Pasha Nasuhzade Ali Pasha arrived on the island on 22 March. They quickly pillaged and looted the town. On 31 March, orders were given to burn down the town, and over the next four months, an estimated 40,000 Turkish troops arrived. In addition to setting fires, the troops were ordered to kill all infants under three years old, all males 12 years and older, and all females 40 and older, except those willing to convert to Islam.
Approximately 20,000 Chians were killed or starved to death and 23,000 were exiled or sold into slavery.
There was outrage when the events were reported in Europe. French painter Eugène Delacroix created a painting depicting the events that occurred; his painting was named Scene from the Massacres of Chios.

The Great Fire and Massacre of Smyrna

Smyrna (Greek: Σμύρνη or Σμύρνα) was an ancient city located at a central and strategic point on the Aegean coast of Anatolia. Thanks to its advantageous port conditions, its ease of defence and its good inland connections, Smyrna rose to prominence. The ancient city is located at two sites within modern Izmir, Turkey. While the first site rose to prominence during the Archaic Period as one of the principal ancient Greek settlements in western Anatolia, the second, whose foundation is associated with Alexander the Great, reached metropolitan proportions especially during the period of the Roman Empire, from which time most of the present-day remains date.

The Great Fire of Smyrna is the name commonly given to the fire that ravaged Smyrna starting 13 September 1922 and lasting until 17 September 1922. It occurred four days after the Turkish army regained control of the city on 9 September 1922. Turks systematically burned the city and killed Greek and Armenian inhabitants. There is extensive relevant eyewitness evidence from Western troops sent to Smyrna during the evacuation, foreign diplomats/relief workers based at Smyrna and Turkish sources. The fire mainly affected the Greek quarters of the city, taking many lives. Ethnic cleansing soon followed, resulting in the expulsion of most of the Greeks from the city, ending their 3000 years presence in Smyrna.

George Horton was the U.S. Consul General  of Smyrna who was compelled to evacuate Smyrna on September 13, arriving in Athens on September 14. He published his own account, in 1926, of what happened in Smyrna and included testimony from a number of eye-witnesses and additionally quoted a number of contemporary scholars. Horton noted that it was not till after the Armenian quarter had been cleared by Turkish soldiers that the Turkish soldiers torched a number of houses simultaneously, on September 13, behind the American Inter-Collegiate Institute. Moreover, they waited for the wind to blow in the right direction, away from the homes of the Muslim population, before starting the fire. This is backed up by the eye-witness report of Miss Minnie Mills, the dean of the Inter-Collegiate Institute:
"I could plainly see the Turks carrying the tins of petroleum into the houses, from which, in each instance, fire burst forth immediately afterward. There was not an Armenian in sight, the only persons visible being Turkish soldiers of the regular army in smart uniforms." This was also confirmed by the eye-witness report of Mrs King Birge the wife of an American missionary, who viewed events from the tower of the American College at Paradise.

Here is an abridged summary of notable events in the destruction of Smyrna described in Horton's account:
    * Turkish soldiers cordoned off the Armenian quarter during the massacre. Armed Turks massacred Armenians and looted the Armenian quarter.
    * After their systemic massacre Turkish soldiers, in smart uniforms, set fire to Armenian buildings using tins of petroleum, and other flammables, with flaming rags soaked in those flammable liquids.
    * To supplement the devastation, small bombs were planted by the soldiers, under paving slabs around the christian parts of the city to take down walls. One of the bombs was planted near the American Consulate and another at the American Girl's School.
    * The fire was started on September 13. The last Greek soldiers had evacuated Smyrna on September 8. The Turkish Army was in full control of Smyrna from September 9. All Christians remaining in the city who evaded massacre stayed within their homes fearing for their lives. The burning of the homes forced Christians in to the streets. This was personally witnessed by Horton.
    * The fire was initiated at one edge of the Armenian quarter when a strong wind was blowing toward the christian part of town and away from the Muslim part of town. Citizens of the Muslim quarter were not involved in the catastrophe. However, the Muslim quarter did celebrate the arrival of the Turkish Army.
    * Turkish soldiers guided the fire through the modern Greek and European section of Smyrna by pouring flammable liquids in to the streets for the fire to consume. These were poured in front of the American Consulate to guide the fire there and this was witnessed by C. Clafun David, the Chairman of the Disaster Relief Committee of the Red Cross (Constantinople Chapter) and others who were standing at the door of the Consulate. Mr Davis testified that he put his hands in the mud where the flammable liquid was poured and indicated that it smelled like mixed petroleum and gasoline. The soldiers that were observed doing this had started from the quay and proceeded towards the fire thus ensuring the rapid and controlled spread of the fire.
    * Dr Alexander Maclachlan, the president of the American College, together with a sergeant of the American Marines were stripped and then beaten by Turkish soldiers with clubs. In addition, a squad of American Marines was fired on.

Aristotle Onassis  who was born in Smyrna, and who later became the richest man in the world, was one of the Greek survivors of Smyrna. The various biographies of his life document notable and quite sensitive aspects of his experiences during the Smyrna Catastrophe. His life experiences were recreated in the movie called Onassis, The Richest Man in the World and includes Onassis' personal relationship with a Turkish officer.
During the Smyrna Catastrophe the Onassis family lost their substantial property holdings which were either taken or given to Turks as bribes to secure their safety and freedom. They became refugees fleeing to Greece after the fire. However, Aristotle Onassis stayed behind to save his father who had been placed in a Turkish concentration camp. He was successful in saving his father's life. During this period Onassis lost three uncles and one aunt with her husband Chrysostomos Konialidis and their daughter, who were burned to death when Turkish soldiers set fire to a church in Thyatira where 500 Christians had found shelter to avoid Turkish soldiers and the Great Fire of Smyrna

Η Συνθήκη της Λωζάννης και ο Βενιζέλος

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος με τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ στην Άγκυρα τον Οκτώβριο του 1930

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την επανάσταση του 1922, ο Βενιζέλος δέχθηκε να εκπροσωπήσει την Ελλάδα στη διάσκεψη της Λωζάννης όπου στις 24 Ιουλίου 1923 υπέγραψε τη συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία…  Ο Βενιζέλος, που ήθελε να θεωρείται πατέρας της νίκης (στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρά Ασία) αλλά ποτέ δεν δέχτηκε το μερίδιό του στην ήττα (οι ευθύνες μιας ήττας δεν πρέπει να αναζητούνται μόνο στην τελευταία φάση του πολέμου ούτε μόνο στην ηγεσία του στρατού), αφού συμπαρέσυρε στις επιλογές του φίλους και αντιπάλους και εν τέλει την ίδια την ελληνική ιστορία, όταν κυριολεκτικά χάθηκαν όλα για την Ελλάδα πέρασε στην απέναντι όχθη της Μεγάλης Ιδέας: έγινε, με τη μεσολάβηση του ιταλού δικτάτορα Μουσολίνι, ένθερμος οπαδός της ελληνοτουρκικής φιλίας. Το χάσμα που τον χώριζε από τους πολιτικούς του αντιπάλους και από τον μισό περίπου ελληνικό πληθυσμό μεγάλωνε διαρκώς, η φιλία του όμως με τον Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ) θα ήταν στο εξής αδιατάρακτη και ο Κεμάλ με κάθε ευκαιρία θα έπλεκε το εγκώμιο του Βενιζέλου..
... Με τις ελληνοτουρκικές συμφωνίες του 1930 παγιώνονται προς το χειρότερο, εις βάρος της Ελλάδας και των προσφύγων, οι αποφάσεις της συνθήκης της Λωζάννης και οι πρόσφυγες χάνουν πλέον κάθε ελπίδα για επιστροφή στη γη τους. Την ίδια περίοδο ο Βενιζέλος εκφράζεται αρνητικά για το θέμα της ένωσης της Κύπρου και των Δωδεκανήσων με την Ελλάδα. Τον Νοέμβριο του 1932, εποχή που ο Καβάφης αρχίζει να γράφει το ποίημα «Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας», ο Βενιζέλος έχει μόλις χάσει, μετά από 4 χρόνια, τη διακυβέρνηση της χώρας, ενώ λίγο καιρό πριν είχε προτείνει τον Κεμάλ Ατατούρκ για Νόμπελ Ειρήνης.

Διονύσης Στεργιούλας [Το τελευταίο ποίημα του Καβάφη, Οδός Πανός, τχ. 147, Ιανουάριο-Μάρτιος 2010]

Η Ρωμιοσύνη εν φυλή συνότζιαιρη του κόσμου

αμμά  ξέρε πως ίλαντρον όντας κοπή καβάτζιν

τριγύρου του πετάσσουνται τρακόσια παραπούλια

Σήμερα συμπληρώνονται 190 χρόνια από μια από τις λιγότερο γνωστές γενοκτονίες  Ελλήνων που διαπράκτηκαν από τους Τούρκους, είναι η γενοκτονία των 486 ελλήνων προυχόντων της Κύπρου στις 9 Ιουλίου του 1821. Πρώτος απαγχονίστηκε ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός και λίγα λεπτά μετά, αποκεφαλίστηκαν οι Μητροπολίτες Πάφου, Κιτίου και Κυρηνείας και οι λοιποί των 486 προυχόντων.

Ας δούμε  σύντομα  το ιστορικό της γενοκτονίας αυτής  των 486 προυχόντων της Κύπρου. Αρχές του 19ου αιώνα…. Τουρκοκρατία, όπως παντού στον ελληνικό χώρο. Ο κόσμος υποφέρει από την πείνα, την άδικη φορολογία και φυσικά την ανελευθερία. Η δυστυχία σπρώχνει τον κόσμο στην Κύπρο στην εξέγερση του 1804, την αποτυχία και την καρατόμηση του σημαντικότερου Κύπριου  δραγουμάνου Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου, το 1809 στην Κωνσταντινούπολη. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες ανεβαίνει στον Αρχιεπισκοπικό θρόνο στα 1810 ο Κυπριανός.
Άνθρωπος μορφωμένος και διορατικός, προσπαθεί από τα πρώτα κιόλας χρόνια της Αρχιεπισκοπίας του, να διαδώσει στο νησί το πνεύμα του Διαφωτισμού, όπως τον είχε ζήσει ο ίδιος ως φοιτητής στην ανώτερη ελληνική σχολή του Ιασίου στη Μολδαβία. Εκεί έζησε για 19 χρόνια και στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και των γνώσεών του επηρεάστηκε αρκετά από τον ηγεμόνα Μιχαήλ Κωνσταντίνο Σούτσο.
Ανάμεσα στα έργα του Αρχιεπίσκοπου Κυπριανού, ήταν η θεμελίωση της παιδείας και η ίδρυση της Ελληνικής Σχολής (το μετέπειτα Παγκύπριο Γυμνάσιο) απέναντι από το κτίριο της Αρχιεπισκοπής. Η πλούσια μάλιστα βιβλιοθήκη της Σχολής, παραμένει μια από τις σημαντικότερες στο νησί, μέχρι και σήμερα.
Για τη μύηση του Κυπριανού στη Φιλική Εταιρεία, δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία αναφορικά με το «πότε και από ποιόν». Όμως, το 1820, φιλοξένησε τον Φιλικό Δ. Ίπατρο και του υποσχέθηκε οικονομική βοήθεια για την επικείμενη Εξέγερση. Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, παρέδωσε την υποσχόμενη υλική βοήθεια στον συνεργάτη του Υψηλάντη, Αντώνιο Πελοπίδα. Η Φιλική Εταιρεία του μηνούσε πως «η έναρξη του σχολείου εγγίζει» και την απόφαση της να μην δημιουργηθεί ένοπλος ξεσηκωμός στην ίδια τη Μεγαλόνησο. Λόγω της γεωγραφικής θέσης, της γειτνίασης με τη Συρία και την Αίγυπτο, μια εξέγερση θα ήταν σίγουρα επικίνδυνη και καταδικασμένη. Ταυτόχρονα καλούσε τον Αρχιεπίσκοπο: «να σκεφθή πώς να διαφυλάξη το ποίμνιόν του από τους κατοίκους εκεί εχθρούς».
Έναν περίπου μήνα μετά την έναρξη της Επανάστασης, εκδόθηκε σουλτανικό διάταγμα για την άμεση αφόπλιση όλων των Ελλήνων της Κύπρου. Ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου  Κυπριανός μάλιστα, με σχετική εγκύκλιο, κάλεσε τους πιστούς, να παραμείνουν ήρεμοι και αδρανείς. Έδωσε επίσης διαβεβαίωση στον κυβερνήτη Κιουτσούκ Μεχμέτ για τη νομιμοφροσύνη των Ελλήνων. Όλα τα όπλα παραδόθηκαν. Ακόμα και οι χασάπηδες έμειναν… αμαχαίρωτοι.
Ο άγγλος περιηγητής Carne, γνώρισε τον Αρχιεπίσκοπο Κυπριανό, λίγο πριν από τα αιματηρά γεγονότα.
Αναφέρει ότι ο Αρχιεπίσκοπος του είπε:
«Ο θάνατός μου δεν είναι μακριά. Ξέρω πως μόνο ευκαιρία περιμένουν, για να με θανατώσουν». Όμως δεν έφυγε, για να σώσει τη ζωή του. Κι ας τρέχανε Έλληνες και Τούρκοι να του προσφέρουν τη βοήθεια τους. Απέρριψε κάθε διέξοδο και προτίμησε να μείνει στο νησί.
Η ιστορική απάντησή του γεμάτη αλτρουϊσμό, γενναιοψυχία και ποιμενική συνείδηση: «παρά το γαίμα τους πολλούς εν κάλλιο του Πισκόπου» παραμένει μέχρι σήμερα παράδειγμα προς μίμηση.
Παρά, λοιπόν, το γεγονός ότι στο νησί επικρατούσε ηρεμία, ο Οθωμανός κυβερνήτης τής νήσου, Mehmet Küçük, ζήτησε από τον Σουλτάνο Mahmud II (1785-1839) άδεια για να εκτελέσει 486 προεξέχοντα μέλη τής Ελληνικής κοινότητας, ώστε ο λαός να μείνει ακυβέρνητος, ουσιαστικά ακέφαλος.
Σάββατο ξημέρωμα, στην εκκλησία, ο Κυπριανός προσεύχεται και με μάτια κλαμένα, αρχίζει τη λειτουργία… Ακολούθως συλλαμβάνεται, και οδηγείται στον Μουσελλίμ-Αγά. Σ΄ αυτόν οδηγούνται και οι τρεις Μητροπολίτες. Με το που κλείνουν οι πόρτες, δίνει διαταγή ο Αγάς, να κλείσουν και οι πύλες των τειχών της Λευκωσίας, με αποτέλεσμα τον εγκλωβισμό του κόσμου.
Αρχίζει έτσι η ανάκριση από τον ίδιο τον Μουσελλίμ Αγά όπως πολύ παραστατικά περιγράφεται από τον εθνικό ποιητή της Κύπρου Βασίλη Μιχαηλίδη (συνημμένα όλο το ποίημα της 9ης Ιουλίου 1821) στην σπάνια καθαρά ελληνική κυπριακή διάλεκτο που δυστυχώς με την πάροδο του χρόνου «χάνεται». Η κατηγορία;
«Εμάσιεστουν (μαχώσασταν) με τους Ρωμιούς τους άλλους να σμιχτήτε,
τους Τούρκους που τες τέσσερεις μερκές (μεριές) να πολεμάτε,
εμάσιεστουν εις τάρματα τζι’ εσείς να σηκωθήτε,
για να σμιχτήτε ούλοι σας τζιαι την Τουρτζιάν να φάτε.»
Στην άρνηση του Κυπριανού, ο Τούρκος αναφέρει τα επαναστατικά φυλλάδια που κυκλοφορούν στην Χώρα (στην Λευκωσία) και λέει πως έχει βάλει σκοπό να σκοτώσει και τον τελευταίο Έλληνα του νησιού. Η στιχομυθία που ακολουθεί, στην ενότητα Ρωμιοσύνη, είναι το κομμάτι του έργου, που οι περισσότεροι Ελληνοκύπριοι γνωρίζουν από τα μικρά τους χρόνια:
« - Πίσκοπε, ‘γιω την γνώμην μου ποττέ εν την αλλάσσω,
τζι’ όσα τζι’ αν πης μεν θαρευτής πως εν να (είναι να) σου πιστέψω.
Εχω στον νουν μου, πίσκοπε, να σφάξω, να κρεμμάσω,
τζι’ αν ημπορώ που τους Ρωμιούς την Τζιύπρον να παστρέψω,
τζι’ ακόμα αν ημπόρεια τον κόσμον να γυρίσω,
έθεν να σφάξω τους Ρωμιούς, ψυσιήν (ψυχή) να μεν αφήσω.
Και η απάντηση, κατά τον ποιητή, του εθνομάρτυρα Κυπριανού.
- Η Ρωμιοσύνη εν (είναι) φυλή συνότζιαιρη (συνόκαιρη) του κόσμου,
κανένας δεν εβρέθηκεν για να την-ι-ξηλείψη, κανένας, γιατί σιέπει  την (την σκέπει) που τάψη (από τα ύψη) ο Θεός μου.
Η Ρωμιοσύνη εν να (είναι να) χαθή, όντας ο κόσμος λείψη!
Σφάξε μας ούλους τζι’ ας γενή το γαίμαν μας αυλάτζιν,
κάμε τον κόσμον ματζιελλειόν τζιαι τους Ρωμιούς τραούλλια,
αμμά ξέρε (αλλά γνώριζε) πως ίλαντρον όντας κοπή καβάτζιν (καβάκι)
τριγύρου του πετάσσουνται τρακόσια παραπούλια. Το ‘νιν (το υνί του αρώτρου) αντάν να τρώ’ την γην τρώει την γην θαρκέται,
μα πάντα τζιείνον τρώεται τζιαι τζιείνον καταλυέται (τελειώνει).
Είσαι πολλά πικραντερός, όμως αν θεν να σφάξης,
σφάξε τους λας που πολεμούν αλλού αρματωμένοι.
Εμάς με σιέρκα (χέρια) όφκαιρα (άδεια) γιατί να μας πειράξης,
πούμαστον δίχως άρματα, τζι’ είμαστον νεπαμένοι;»

The Great Fire and Massacre of Smyrna

Smyrna (Greek: Σμύρνη or Σμύρνα) was an ancient city located at a central and strategic point on the Aegean coast of Anatolia. Thanks to its advantageous port conditions, its ease of defence and its good inland connections, Smyrna rose to prominence. The ancient city is located at two sites within modern Izmir, Turkey. While the first site rose to prominence during the Archaic Period as one of the principal ancient Greek settlements in western Anatolia, the second, whose foundation is associated with Alexander the Great, reached metropolitan proportions especially during the period of the Roman Empire, from which time most of the present-day remains date.

The Great Fire of Smyrna is the name commonly given to the fire that ravaged Smyrna starting 13 September 1922 and lasting until 17 September 1922. It occurred four days after the Turkish army regained control of the city on 9 September 1922. Turks systematically burned the city and killed Greek and Armenian inhabitants. There is extensive relevant eyewitness evidence from Western troops sent to Smyrna during the evacuation, foreign diplomats/relief workers based at Smyrna and Turkish sources. The fire mainly affected the Greek quarters of the city, taking many lives. Ethnic cleansing soon followed, resulting in the expulsion of most of the Greeks from the city, ending their 3000 years presence in Smyrna.

George Horton was the U.S. Consul General  of Smyrna who was compelled to evacuate Smyrna on September 13, arriving in Athens on September 14. He published his own account, in 1926, of what happened in Smyrna and included testimony from a number of eye-witnesses and additionally quoted a number of contemporary scholars. Horton noted that it was not till after the Armenian quarter had been cleared by Turkish soldiers that the Turkish soldiers torched a number of houses simultaneously, on September 13, behind the American Inter-Collegiate Institute. Moreover, they waited for the wind to blow in the right direction, away from the homes of the Muslim population, before starting the fire. This is backed up by the eye-witness report of Miss Minnie Mills, the dean of the Inter-Collegiate Institute:
"I could plainly see the Turks carrying the tins of petroleum into the houses, from which, in each instance, fire burst forth immediately afterward. There was not an Armenian in sight, the only persons visible being Turkish soldiers of the regular army in smart uniforms." This was also confirmed by the eye-witness report of Mrs King Birge the wife of an American missionary, who viewed events from the tower of the American College at Paradise.

Here is an abridged summary of notable events in the destruction of Smyrna described in Horton's account:
    * Turkish soldiers cordoned off the Armenian quarter during the massacre. Armed Turks massacred Armenians and looted the Armenian quarter.
    * After their systemic massacre Turkish soldiers, in smart uniforms, set fire to Armenian buildings using tins of petroleum, and other flammables, with flaming rags soaked in those flammable liquids.
    * To supplement the devastation, small bombs were planted by the soldiers, under paving slabs around the christian parts of the city to take down walls. One of the bombs was planted near the American Consulate and another at the American Girl's School.
    * The fire was started on September 13. The last Greek soldiers had evacuated Smyrna on September 8. The Turkish Army was in full control of Smyrna from September 9. All Christians remaining in the city who evaded massacre stayed within their homes fearing for their lives. The burning of the homes forced Christians in to the streets. This was personally witnessed by Horton.
    * The fire was initiated at one edge of the Armenian quarter when a strong wind was blowing toward the christian part of town and away from the Muslim part of town. Citizens of the Muslim quarter were not involved in the catastrophe. However, the Muslim quarter did celebrate the arrival of the Turkish Army.
    * Turkish soldiers guided the fire through the modern Greek and European section of Smyrna by pouring flammable liquids in to the streets for the fire to consume. These were poured in front of the American Consulate to guide the fire there and this was witnessed by C. Clafun David, the Chairman of the Disaster Relief Committee of the Red Cross (Constantinople Chapter) and others who were standing at the door of the Consulate. Mr Davis testified that he put his hands in the mud where the flammable liquid was poured and indicated that it smelled like mixed petroleum and gasoline. The soldiers that were observed doing this had started from the quay and proceeded towards the fire thus ensuring the rapid and controlled spread of the fire.
    * Dr Alexander Maclachlan, the president of the American College, together with a sergeant of the American Marines were stripped and then beaten by Turkish soldiers with clubs. In addition, a squad of American Marines was fired on.

Aristotle Onassis  who was born in Smyrna, and who later became the richest man in the world, was one of the Greek survivors of Smyrna. The various biographies of his life document notable and quite sensitive aspects of his experiences during the Smyrna Catastrophe. His life experiences were recreated in the movie called Onassis, The Richest Man in the World and includes Onassis' personal relationship with a Turkish officer.
During the Smyrna Catastrophe the Onassis family lost their substantial property holdings which were either taken or given to Turks as bribes to secure their safety and freedom. They became refugees fleeing to Greece after the fire. However, Aristotle Onassis stayed behind to save his father who had been placed in a Turkish concentration camp. He was successful in saving his father's life. During this period Onassis lost three uncles and one aunt with her husband Chrysostomos Konialidis and their daughter, who were burned to death when Turkish soldiers set fire to a church in Thyatira where 500 Christians had found shelter to avoid Turkish soldiers and the Great Fire of Smyrna.

September 1955: The Istanbul Pogrom

Turkish mob attacking Greek property in Istanbul

The Istanbul Pogrom (also known as the Istanbul Riots or Constantinople Pogrom), was a pogrom directed primarily at Istanbul's Greek minority on 6–7 September 1955. The riots were orchestrated by the Turkish military's Tactical Mobilization Group, the seat of Operation Gladio's Turkish branch. The events were triggered by the news that the Turkish consulate in Thessaloniki (Greece) — the house where the turkish statesman Mustafa Kemal Atatürk supposedly was born in 1881 — had been bombed the day before. A bomb planted by a Turkish usher of the consulate, who was later arrested and confessed, incited the events. The Turkish press conveying the news in Turkey was silent about the arrest and instead insinuated that Greeks had set off the bomb. A Turkish mob, most of which had been trucked into the city in advance, assaulted Istanbul’s Greek community for nine hours. Although the mob did not explicitly call for Greeks to be killed, over a dozen people died during or after the pogrom as a result of beatings and arson. Jews and Armenians were also targeted. The pogrom greatly accelerated emigration of ethnic Greeks (Turkish: Rumlar) from Turkey, and the Istanbul region in particular. The Greek population of Turkey declined from 119,822 persons in 1927, to about 7,000 in 1978. In Istanbul alone, the Greek population decreased from 65,108 to 49,081 between 1955 and 1960. The 2008 figures released by the Turkish Foreign Ministry place the current number of Turkish citizens of Greek descent at 3,000–4,000. However according to the Human Rights Watch, the Greek population in Turkey was estimated at 2,500 in 2006.
Istanbul Pogrom, Wikipedia

Ο Δερβίσης πίνει πλάι μας μαστίχα

Του Νίκου Γ. Ξυδάκη
«Δύο, τρεις, πέντε, δέκα σταλαγμοί».
Με ήχους, ρυθμό και υγρασία, ξεκινά ο Ξεπεσμένος Δερβίσης του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, μοναδικό κείμενο στη νεοελληνική γραμματεία – και στη διεθνή. Δεν είναι διήγημα τυπικό, δεν είναι δοκίμιο, δεν είναι ποίημα. Είναι ένα φιλμ με λέξεις και ήχους και αισθήσεις, λυρικό μοντάζ αποσπασμάτων μουσικά αρμοσμένων, με ποιητικό ειρμό. Κι είναι μια ελεγεία για τον αθηναϊκό βίο, τόσο ταιριαστή στα σημερινά μας.
Εξι σελίδες βιβλίου. Το διαβάζω κάθε τόσο, φωναχτά, ψιθυριστά, σιωπηλά, και στη μαγική Αθήνα του 1896 αφουγκράζομαι την πόλη του 21ου αιώνα: τα ράδια και τους στεναγμούς των ακάλυπτων, τις μουσικές από παράθυρα αυτοκινήτων, τον αντίλαλο από συναυλίες σε λόφους και άλση, τα ελαφροπατήματα των νυν άστεγων, ανέστιων, φερέοικων, τα τιτιβίσματα λυγερών νέων με μούσια και κιθάρες, τη μελωδική ντοπιολαλιά γέροντος κοτσονάτου, την πολύγλωσση βουή της Λαϊκής. Σ’ όλα τα σημερινά μπορείς να ακούσεις τον υπερμοντέρνο Παπαδιαμάντη, τον ψάλτη που εκουρδίζετο στο στασίδι του σαν τραγουδούσε τα βασανάκια των ανθρώπων και τους αχούς της ανατολικής του πόλεως. Γιατί, σαν το σκέφτομαι, αυτός, και μερικοί άλλοι Νεοέλληνες, σαν τον Σολωμό, τον Εγγονόπουλο, τον Πικιώνη, μάς έμαθαν να βλέπουμε τον τόπο όπου ζούμε, τον τρόπο που ζούμε, να βλέπουμε βαθιά, πραγματικά, ιστορικά, και ταυτοχρόνως να τα φανταζόμαστε υπέρτερα.
Να, κάπως έτσι ο υλικός βίος, ο αισθαντικός: «Εκείνην την βραδιάν τον είχε προσκαλέσει μία παρέα. Επτά ή οκτώ φίλοι αχώριστοι. Αγαπούσαν την ζωήν, τα νιάτα. Ο ένας απ’ αυτούς έβαλλε γιουβέτσι κάθε βράδυ. Οι άλλοι έτρωγαν. [...] Αγαπούσαν τα τραγούδια, τα όργανα. Ο Δερβίσης δεν έπινε κρασί, έπινε μαστίχαν. Δερβισάδες ήσαν κι αυτοί.» (Ο ξεπεσμένος δερβίσης). Κι έτσι ο βίος της φαντασίας: «– Πού, σ’ αυτόν τον κόσμο; – Μπου ντουνιά τσαρκ φιλέκ. – Ασκ ολσούν... υπεψιθύρισεν ο σαλεπτσής. Δεν είχε γνωρίσει τον άνθρωπον, αλλά το ένδυμα. Κάθε άλλος θα τον εξελάμβανε ως φάντασμα. Αλλ’ αυτός δεν επτοήθη. Ητο απ’ εκείνα τα χώματα.» (Ο ξεπεσμένος δερβίσης) Και: «Είπα: “Ιδού βγαίνουν ακόμη φαντάσματα!” και ησθάνθην κρυφήν χαράν.» (Αι Αθήναι ως ανατολική πόλις)
Η μεγάλη τέχνη, η ανυπέρβλητη, του Παπαδιαμάντη στον Δερβίση, είναι, αφενός, ο τρόπος που βλέπει, ακροάται, οσμίζεται, αισθάνεται τον αστικό βίο· αφετέρου, ο τρόπος που καταγράφει και φορμάρει: χωρίς μυθοπλασία, χωρίς ηθικό δίδαγμα, χωρίς κρίσεις επί των ανθρώπων, χωρίς να σκαρώνει χαρακτήρες. Είπαμε, λυρικό μοντάζ σκηνών, αποσπάσματα που συναρμόζονται οργανικά ως εκ της παραθέσεως, από το ένα χάραμα στο άλλο, από το πρώτο σαλέπι ώς το τελευταίο, και, κυρίως, ως εκ της μουσικής που διατρέχει και διαποτίζει όλην την αφήγηση, το τραγούδισμα γι’ αυτόν τον φερέοικο: «Νάι, νάι, γλυκύ. Νάζι – κατά έν ζήτα ελαττούται. Αύρα, ουρανός, άσμα γλυκερόν, μελιχρόν, αβρόν, μεθυστικόν. Νάι, νάι. Κατά δύο κοκκίδας, διαφέρει διά να είναι το Ναι, οπού είπεν ο Χριστός. Το Ναι το ήμερον, το ταπεινόν, το πράον, το Ναι το φιλάνθρωπον».
Ο κόσμος του Θησείου, του καφενείου, του σαλεπιτζή μες στο χάραμα είναι κόσμος ανοιχτός· κανείς δεν ξέρει από πού ήρθε ο δερβίσης, ποιος είναι, πού κατέληξε· όλοι αναρωτιούνται, όπως ο αφηγητής, μα κανείς δεν πιέζει για μια αληθοφανή απάντηση· προτιμούν να φαντάζονται, αφήνουν μετέωρα τα ερωτήματα. Είναι ο ανοιχτός κόσμος της ανατολικής μητροπόλεως, της ανατέλλουσας φαντασμαγορίας: «Είχεν αναφανεί. Πότε; Προ ημερών, προ εβδομάδων. Πόθεν; Από την Ρούμελην, από την Ανατολήν, από την Σταμπούλ. Πώς; Εκ ποίας αφορμής; Ποίος; Ητον Δερβίσης; Ητον βεκτασής, χόντζας, ιμάμης; Ητον ουλεμάς, διαβασμένος; Υψηλός, μελαψός, συμπαθής, γλυκύς, άγριος. Με το σαρίκι του, με τον τσουμπέν του, με τον δουλαμάν του. Ητο εις εύνοιαν, εις δυσμένειαν; Είχεν ακμάσει, είχεν εκπέσει, είχεν εξορισθεί; Μπου ντουνιά τσαρκ φιλέκ. Αυτός ο κόσμος είναι σφαίρα και γυρίζει.[...] Ζει, απέθανε, περιπλανάται εις άλλα μέρη, ανεκλήθη από της εξορίας, επανέκαμψεν εις τον τόπον του; Κανείς δεν ηξεύρει. Ισως την ώραν ταύτην ν’ ανέκτησε την εύνοιαν του ισχυρού Παδισάχ, ίσως να είναι μέγας και πολύς μεταξύ των Ουλεμάδων της Σταμπούλ, ίσως να διαπρέπει ως ιμάμης εις κανέν εξακουστόν τζαμίον. Ισως να είναι ευνοούμενος του Χαλίφη, αρχιουλεμάς, σεϊχουλισλάμης. Μπου ντουνιά τσαρκ φιλέκ».
Καθόμαστε στο μικρό καφενείο του κόσμου, ίδιο απ’ το 1896 στο 2010. Ο Δερβίσης πίνει πλάι μας μαστίχα κερασμένη, «άστεγος, ανέστιος, φερέοικος». All night long. Στο παρόν και στο μέλλον.
Nίκος Γ. Ξυδάκης [Καθημερινή, 4 Ιουλίου 2010]