Scientific method

In memory of Paul Feyerabend, who died thirty years ago, on November 11, 1994 

Izumi Miyazaki

My intention is not to replace one set of general rules by another such set: my intention is, rather, to convince the reader that all methodologies, even the most obvious ones, have their limits. The best way to show this is to demonstrate the limits and even the irrationality of some rules which she, or he, is likely to regard as basic. In the case that induction (including induction by falsification) this means demonstrating how well the counterinductive procedure can be supported by argument.

Paul Karl Feyerabend

Against Method: Outline of an Anarchistic Theory of Knowledge (1975)

δεδομένα, ενέργεια και βιωσιμότητα

Ο εξέχων Έλληνας της διασποράς Δρ. Γεώργιος Κοτρώτσιος, επί πολλά έτη διευθυντικό στέλεχος του ελβετικού κέντρου τεχνολογικής έρευνας και καινοτομίας CSEM (Centre Suisse d'Electronique et de Microtechnique), στο εξαιρετικό βιβλίο του "Data, New Technologies and Global Imbalances", πραγματεύεται, μεταξύ άλλων, και τη βιωσιμότητα της παραγωγής, αποθήκευσης, διάθεσης και χρήσης δεδομένων, αναφορικά με τους πόρους που είναι απαραίτητοι για όλη αυτήν την αλυσίδα. 

Ο πρωταρχικός πόρος, που όλοι τον κατανοούμε και τον σκεφτόμαστε είναι η ενέργεια. Ωστόσο απαραίτητος πόρος δεν είναι μόνον η ενέργεια, αλλά και ο αποθηκευτικός χώρος, το εύρος ζώνης (bandwidth, για τη διάθεση) και οι υπολογιστικοί πόροι (για την επεξεργασία των δεδομένων και την παραγωγή δεδομένων υψηλότερου επιπέδου). 

Αν και διαισθητικά αντιλαμβανόμαστε τη συνεχή αύξηση δεδομένων στην καθημερινότητά μας, οι αριθμοί πάντα βοηθούν να σχηματίζουμε ακριβέστερη εικόνα. Οι εμβληματικές διαστημικές αποστολές Apollo που έφεραν τον άνθρωπο στο πρώτο (και μοναδικό μέχρι σήμερα) ουράνιο σώμα πέραν του πλανήτη μας - τη Σελήνη - ολοκληρώθηκαν με επικοινωνίες εύρους ζώνης 1,5 Mbps (1,5 εκατομμύρια bit ανά δευτερόλεπτο). Στις μέρες μας η μέση παραγωγή δεδομένων ανά άτομο στον πλανήτη μας έχει ξεπεράσει το 1,5 MBps (1,5 εκατομμύρια byte ανά δευτερόλεπτο) - δηλαδή ο ρυθμός παραγωγής δεδομένων ανά άνθρωπο είναι τουλάχιστον οκταπλάσιος από τον ρυθμό δεδομένων των αποστολών Apollo. Μικρή υπενθύμιση, ζουν σχεδόν 8 δισεκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη Γη. Και βεβαίως η τάση παραγωγής δεδομένων (όποια κι αν είναι η ποιότητα τους ...) είναι αυξητική. 

Side comment: οι υπολογιστές που εμπλέκονται στην παραγωγή, επεξεργασία, αποθήκευση, ανάκτηση, διάθεση όλων αυτών των δεδομένων, χρειάζονται ενέργεια όχι μόνο για να λειτουργούν, αλλά και για να ψύχονται. 

Η πρόσβαση στους απαραίτητους πόρους και η διαχείριση αυτών είναι ο ένας από τους τρεις πυλώνες βιωσιμότητας. Οι άλλοι δύο είναι η οικονομική βιωσιμότητα και η κοινωνική βιωσιμότητα. Χωρίς τη βιωσιμότητα, όλα (ΟΛΑ, εμείς, το περιβάλλον, η κοινωνία, η οικονομία) υπόκεινται σε αστάθεια ...

Τα υπόλοιπα στο βιβλίο.

Τα Φώτα στο Αϊβαλί

Ξεκινούσε η συνοδεία από τη Μητρόπολη. Μπροστά πηγαίνανε τα ξαφτέρουγα και τα μπαϊράκια, κ’ ύστερα πηγαίνανε οι παπάδες με τον δεσπότη, ντυμένοι με τα χρυσά τα άμφια, παπάδες πολλοί κι αρχιμαντρίτες, γιατί η πολιτεία είχε δώδεκα εκκλησίες, και κατά τις επίσημες μέρες στις μικρές ενορίες τελειώνανε γλήγορα τη Λειτουρ­γία και πηγαίνανε οι παπάδες στη μητρόπολη, για να γίνεται η γιορ­τή πιο επίσημη. 

Οι ψαλτάδες ήτανε και κείνοι κάμποσοι κ’ οι πιο καλλίφωνοι, και ψέλνανε με μεγαλοπρέπεια βυζαντινά, δηλαδή ελ­ληνικά, κι όχι σαν σήμερα πού τρελλαθήκαμε και κάναμε την ψαλ­μωδία μας σαν ανάλατα και ξενικά θεατρικά τραγούδια. Από πίσω ακολουθούσε λαός πολύς. Σαν φτάνανε στ’ Αγγελή τον Γιαλό, όπως λέγανε κείνη την ακρογιαλιά, ο δεσπότης με τους παπάδες ανεβαίνανε σε μια μεγάλη σανιδωτή σάγια εμορφοσκαρωμένη, για να κάνουνε τον Αγιασμό.

Ο κόσμος έπιανε την ακρογιαλιά κι ανέβαινε ο καθένας όπου εύρισκε, για να μπορεί να βλέπει. Τα σπίτια πού ήτανε ένα γύρο γεμίζανε κόσμο. Οι γυναίκες θυμιάζανε από τα παραθύρια. Από το μέρος της θάλασσας ήτανε μαζεμένα ίσαμε 100 καΐκια και βάρκες αμέτρητες, με τις πλώρες γυρισμένες κατά το μέρος πού στεκότανε ο δεσπότης.

Έτσι πού ήτανε παραταγμένα τα καΐ­κια, μοιάζανε σαν αρμάδα πού θα κάνει πόλεμο. Πιο ανοιχτά, κατά το πέλαγο, έβλεπες φουνταρισμένα τα μεγάλα καΐκια, γεμάτα κόσμο και κείνα. Άλλα πάλι είχανε περιζωσμένες τις βάρκες πού βρισκόντανε γιαλό, κ’ ήτανε κι αυτά γεμάτα κόσμο, προ πάντων θαλασσινοί και παιδομάνι. 

Σ’ αυτά τα μέρη κάνει πολύ κρύο, και τις πιο πολλές φορές οι αντένες των καραβιών ήτανε χιονισμένες, ένα θέαμα πολύ έμορφο. Απάνου στα ξάρτια και στις σκαλιέρες, στις γάμπιες και στα μπαστούνια των καραβιών ήτανε σκαλωμένοι πλήθος θαλασσινοί, μεγάλοι και μικροί. Η θάλασσα ήτανε κοιμισμένη, μπουνάτσα. 

Κρούσταλλα κρεμόντανε από τα ξάρτια σε πολλά καΐκια. Κρύο τάρταρος. Στην κάθε βάρκα από κείνες πού είχανε κοντοζυγώσει στη στε­ριά και περιμένανε να πέσει ο Σταυρός στη θάλασσα, στεκόντανε από ένα – δυο νοματέοι απάνω στην πλώρη, ενώ άλλοι δυο ήτανε στα κουπιά. Αυτοί πού στεκόντανε ορθοί στην πλώρη, ήτανε ολόγυμνοι, εξόν ένα άσπρο βρακί πού φορούσανε σαν πεστιμάλι. Οι πιο πολλοί ήτανε σαν θεριά, χεροδύναμοι, πλαταράδες, χοντρολαίμηδες, μαλλιαρόστηθοι, τα κορμιά τους ήτανε κόκκινα από το κρύο. 

Τα ποδάρια τους ήτανε γερά και φουσκωμένα σαν αδράχτια, θαλασσάνθρωποι, γεμιτζήδες, κοντραμπατζήδες, ψημένοι με τ’ αλάτι. Οι πιο πολλοί είχανε ριχμένες στις πλάτες τις γούνες τους, για να μην παγώσουνε, Ένα – δυο όμως στεκόντανε γυμνοί και κάνανε κάπου – κάπου τον σταυρό τους. Μα το μάτι τους ήτανε καρφωμένο στο μέρος πού θα ‘ριχνε τον Σταυρό ο δεσπότης.  

Ανάμεσα στους γυμνούς ήτανε ο Κωστής ο Γιωργάρας, ο Στρατης ο Μπεκός, ο Γιωργής ο Σόνιος, ο Δημητρός ο Μπούμπας,  Πέτρος ο Κλόκας, ο Βασίλης ο Αρναούτης, ο παλαβό – Παρασκευάς κι άλλοι. 

Σαν να τους βλέπω μπροστά μου. Ο Γιωργάρας ήτανε μιαν ανθρωπάρα θηρίο, σαν Κουταλιανός, με μουστάκια μαύρα, μ’ έναν λαιμό σαν βαρέλι.Είχε δεμένο στο κεφάλι του ένα μαντίλι κ’ ήτα­νε ίδιος κουρσάρος. Ακουμπούσε απάνω σ’ ένα κοντάρι, λες κ’ ήτανε ο Ποσειδώνας ζωντανός. 

Ο Δημητρός ο Μπούμπας ήτανε ένα άλλο θεριόψαρο, χοντρός και κοντόφαρδος, μαυριδερός σαν Σαρακηνός, και καθότανε ανεκούρκουδος, σκεπασμένος με τη γούνα του, με το μάτι του καρφωμένο στον δεσπότη. 

Ο Πατσός ο Αράπης, ο λεγόμενος παλαβό – Παρασκευάς, είχε γένεια κατσαρά και κόκκινα και το πετσί του ήτανε από φυσικό του κόκκινο. Στο κορμί ήτανε αντρειωμένος και σβέλτος σαν τζαμπάζης και δεν χαμπάριζε ολότελα από κρύο. Στο σουλούπι ήτανε ίδιος Ρούσος. Αυτός ήτανε ανεβασμένος απάνω στα ξάρτια σε μια μπρατσέρα φουνταρισμένη, και στεκότανε δίχως να σαλέψει, σαν τ’ άγαλμα. Μυστήριο πώς δεν πάγωνε! 

O Πέτρος ο Κλόκας ήτανε ο μονάχος πού δε φορούσε βρακιά. Αυτός ήτανε ευρωπαϊσμένος, φορούσε στενό πανταλόνι και ναυτικό σκουφί. Στο κορμί ήτανε λιγνός και μάγκας στο σχέδιο. Τα χέρια του τα ‘χε μπλεγμένα μπροστά στο στήθος του και σουλατσάριζε απάνω στη βάρκα, ολοένα μιλούσε κ’ έκανε και κάμποσα θεατρικά. 

Σαν σίμωνε λοιπόν η συνοδεία στη θάλασσα, κι ακουγότανε από μακριά η ψαλμωδία, γινότανε μεγάλος αλαλαγμός απάνω στις βάρκες. Οι βουτηχτάδες πετούσανε τις γούνες τους κ’ οι άλλοι τραβούσανε τα κουπιά, για να ‘ναι οι βάρκες τους κοντά στο μέρος πού θα ‘πεφτε ο Σταυρός. Άλλοι φωνάζανε από τα ξάρτια, άλλοι μαλώνανε, άλλοι ανεβαίνανε στις κουπαστές για να δούνε. Τέλος φτάνανε οι στρατιώτες και ταχτοποιούσανε τον κόσμο. 

Μπροστά πήγαινε ο αξιωματικός ο Τούρκος κι άνοιγε τον δρόμο να περάσει ο δεσπότης, κ’ έλεγε: «Γιόλ βέριν εφεντιά!» – δηλαδή: «Κάνετε δρόμο στον αφέντη!» Ο στρατός αραδιαζότανε σε παράταξη κ’ οι ψαλτάδες ψέλνανε πολλές φορές «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου, Κύριε». 

Στο τέλος το ‘ψελνε κι ο δεσπότης κ’ έριχνε τον Σταυρό στη θάλασσα. Αλαλαγμός σηκωνότανε μέσα στη θάλασσα. Οι βάρκες και τα καΐκια καργάρανε τα κουπιά και τρακάρανε το ‘να τ’ άλλο. Οι πλώ­ρες χτυπούσαμε η μια την άλλη. Κουπιά, κοντάρια, καμάκια, απόχες μπερδευόντανε μεταξύ τους. Οι βουτηχτάδες πέφτανε στο νερό κ’ ή θάλασσα άφριζε σαν να παλεύανε σκυλόψαρα. Πολλοί απ’ αυτούς κάνανε ώρα πολλή ν’ ανεβούνε απάνω, παίρνανε μακροβούτι και ψάχνανε στον πάτο να βρούνε τον Σταυρό. Για μια στιγμή φανερωνότανε κανένα κεφάλι και βούλιαζε γλήγορα πριν να το δεις. 

 Άξαφνα βγήκε ένα κεφάλι με κόκκινα γένεια κ’ ένα χέρι ξενέρισε και βαστούσε τον Σταυρό. Ήτανε ο παλαβό – Παρασκευάς. Με δυο – τρεις χεροβολιές κολύμπησε κατά το μέρος του δεσπότη και σκάλωσε στην αραξιά. 

Έκανε μετάνοια και φίλησε το χέρι του κ’ έδωσε τον Σταυρό. Ο δεσπότης τον πήρε, τον ασπάστηκε και τον έβαλε στον ασημένιο δίσκο κ’ υστέρα έδωσε τον δίσκο στον Παρασκευά. 

Οι ψαλτάδες πιάσανε πάλι και ψέλνανε κι ο κόσμος αλάλαζε. Ύστερα η συνοδεία τράβηξε πάλι για την εκκλησιά. Ο Παρασκευάς θεόγυμνος, με τον δίσκο στα χέρια, γύριζε στους μεγάλους καφενέδες και στις ταβέρνες κ’ έρριχνε ο κάθε ένας ό,τι ρεγάλο ήθελε. 

Τόσες ώρες ολόγυμνος και βρεμένος, με παγωμένο βρακί, μήτε κρύωνε, μήτε κάνε τους ώμους του δεν ανεσήκωνε. Όπως ήτανε κοκκινογένης αστακόχρωμος, έλεγε κανένας πώς ήτανε ο Σκύθης Ανάχαρσις, πού γύριζε τον χειμώνα γυμνός μέσα στην Αθήνα τα παλιά τα χρόνια, κ’ οι Αθηναίοι τον ρωτούσανε γιατί δεν κρυώνει, κι αυτός αποκρινότανε πώς όλο το κορμί του είναι σαν το κούτελο, πού δεν κρυώνει ποτές. 

Την ώρα πού έπεφτε ο Σταυρός στη θάλασσα, όλα τα καΐκια και τα καράβια, πού ήτανε φουνταρισμένα ανοιχτά στο πέλαγο, γυρίζανε την πλώρη τους κατά την Ανατολή, από κει πού ήρθε ο Χριστός στον κόσμο.

Φώτης Κόντογλου (Το Αϊβαλί η πατρίδα μου, 1962)

New Year and New Decade

Senja, Sep2019

The mystery of human existence lies not in just staying alive, but in finding something to live for.

Fyodor Dostoyevsky, The Brothers Karamazov [1880]

reasoning

Drawing Hands, M.C. Escher, 1948

How can you justify your methods of reasoning on the basis of those same methods of reasoning? It is like lifting yourself up by your own bootstraps. 

Douglas R. Hofstadter [Gödel, Escher, Bach: An eternal golden braid. A metaphorical fugue on minds and machines in the spirit of Lewis Carroll, 1979]

Easter Sunday

Liturgy, Moscow 2014

Everything seemed festive, solemn, bright, and beautiful: the priest in his silver cloth vestments with gold crosses; the deacon, the clerk and chanter in their silver and gold surplices; the amateur choristers in their best clothes, with their well-oiled hair; the merry tunes of the holiday hymns that sounded like dance music; and the continual blessing of the people by the priests, who held candles decorated with flowers, and repeated the cry of “Christ is risen!” “Christ is risen!” All was beautiful; but, above all, Katusha, in her white dress, blue sash, and the red bow on her black head, her eyes beaming with rapture.

Lev Nikolayevich Tolstoy [Resurrection, 1899]

Resurrection - Theofanes the Cretan

λογική και τέρατα

Ο τρόμος της Σωσάννας. Rembrandt Harmenszoon van Rijn: Η Σωσάννα και οι γέροι [1647]

Η λογική που ποτέ δεν κοιμάται παράγει τέρατα.

Carlos Fuentes [Constancia, 1994]

Life is paradise

afternoon at home

Life is paradise, and we are all in paradise, but we refuse to see it.

Fyodor Dostoyevsky, The Brothers Karamazov

the tonic of wildness

Walden - the book

We need the tonic of wildness — to wade sometimes in marshes where the bittern and the meadow-hen lurk, and hear the booming of the snipe; to smell the whispering sedge where only some wilder and more solitary fowl builds her nest, and the mink crawls with its belly close to the ground. At the same time that we are earnest to explore and learn all things, we require that all things be mysterious and unexplorable, that land and sea be indefinitely wild, unsurveyed and unfathomed by us because unfathomable. We can never have enough of nature.

Henry David Thoreau [Walden: Or, Life in the Woods, 1854] 

(free e-book on Project Gutenberg)

ειρηνικά

Ο ντροπαλός τριαντάρης τον άκουσε με κατανόηση, αποσύρθηκε σε μια γωνιά να μην πολυφαίνεται και σκέφτηκε ότι ήρθε η ώρα να καθαρίσει ένα πεντόκιλο τσουβαλάκι σουσάμι, να υπάρχει, για ψωμιά και κουλούρια, προσεχώς. Στις δικές του φλέβες το αίμα πήγαινε παρακάτω ειρηνικά, δεν ήθελε να μπαίνει σε κουβέντες που ξεκινούσαν για να βγάλουν νικητή και νικημένο ...

Ιωάννα Καρυστιάνη [Σουέλ, 2006]

Γεωργία

Ζουμερή μπριζόλα - χωρίς τη γεωργία θα παρέμενε και σήμερα είδος υπερπολυτελείας

Με λυπεί βαθύτατα που πολλοί υποτιμούν, ειρωνεύονται ή και χλευάζουν τη γεωργία και τους γεωργούς. Όχι επειδή κατάγομαι από αγροτική οικογένεια, αλλά:

- επειδή η γεωργία υπήρξε η βάση του ανθρώπινου πολιτισμού - χωρίς το πλεόνασμα τροφής που προσφέρει η γεωργία, ο άνθρωπος δεν θα είχε ξεφύγει ποτέ από το στάδιο του κυνηγού και τροφοσυλλέκτη (διαβάστε το εξαιρετικό "Όπλα, μικρόβια και ατσάλι" του Τζάρεντ Ντάιαμοντ)

- επειδή η γεωργία συνεχίζει να είναι η βάση του ανθρώπινου πολιτισμού (αν αμφιβάλλετε, δοκιμάστε να φάτε κινητά τηλέφωνα, tablet ή κάρτες μνήμης - επιπλέον σας θυμίζω ότι και το αγαπημένο σας μπριζολάκι χάρη στη γεωργία το έχετε)

- επειδή, όπως είχε πει ο Booker Washington, αφροαμερικανός αγωνιστής για τα πολιτικά δικαιώματα, "κανένας λαός δεν μπορεί να ευημερήσει, αν δεν μάθει ότι το όργωμα ενός  αγρού είναι εξίσου αξιοπρεπές με τη συγγραφή ενός ποιήματος"
(http://diamantia-kai-skouria.blogspot.gr/2009/06/earthcare.html)

- επειδή και χώρες τεχνολογικά προηγμένες και ισχυρές, έχουν κορυφαίες επιδόσεις ΚΑΙ στη γεωργία. Τις δύο πρώτες θέσεις σε αγροτικές εξαγωγές παγκοσμίως καταλαμβάνουν οι ΗΠΑ και η Ολλανδία. Διαβάστε το παρακάτω πολύ ενδιαφέρον άρθρο για την Ολλανδία (και παρεμπιπτόντως ας θυμίσω ότι η περήφανη Κρήτη με κάποιους θερμοκέφαλους που υποστηρίζουν ότι η Κρήτη "έχει τα πάντα" και θα μπορούσε να ευημερεί και αποσχισμένη από την Ελλάδα [ναι, το έχω ακούσει με τα αυτιά μου], γνώρισε τα θερμοκήπια που της εξασφάλισαν πλούτο και ευημερία από Ολλανδούς):

http://www.nationalgeographic.com/magazine/2017/09/holland-agriculture-sustainable-farming/

των μικρών ανθρώπων το φυλλοκάρδι

Βούλα Παπαϊωάννου - η φωτογράφος του άμαχου πληθυσμού

... μα λογαριάζανε κιόλας αυτοί - όπως κάναν και πρώτα και κάθε φορά κι ίσαμε τώρα - λογαριάζαν αυτοί, σε ποιον απ' όλους που πολεμούσαν να τα δώσουνε τα κλειδιά του Κάστρου και να τον δεχτούνε "υπτίαις χερσίν, μετά μεγίστων κρότων και ευφημιών", όπως είτανε το συνήθειο τους για να κρατήσουν τα χτήματα που 'χαν απ' έξω, τα χρυσάφια και τα προνόμια που 'χανε μέσα. Έξω απ' το Κάστρο και μέσα σ' αυτό έτρεμε πάλι των μικρών ανθρώπων το φυλλοκάρδι, αυτοί μαρτυρούσαν κ' οι αθώες ψυχούλες χανόνταν αμέτρητες. Και τ' αγιασμένο χέρι του χρονογράφου που τα 'βλεπε, έγραφε τότε τρεμάμενο "δάκρυσι δε ταύτα γέγραφα, ου μέλανι" - δεν τα 'γραψα με μελάνι, με τα δάκρυά μου τα 'γραψα τούτα που γράφω ...

Δημήτρης Χατζής [Η θεία μας η Αγγελική, από Το τέλος της μικρής μας πόλης, 1963]

Με ευχαριστίες στην Άντζελα

μεράκι

... Ο Τίτος ανέβηκε στον αυτοκινητοδρόμο και κατευθύνθηκε προς την έρημο. "Ωραία πόλη, αλλά ας την κάνουμε". Σαν αστροναύτες σε διαστημόπλοιο, κόλλησαν βίαια στις πλάτες των καθισμάτων τους, καθώς ο Τίτος έθεσε σε λειτουργία κάποιο απόρρητο πρόσθετο μηχανισμό που αύξανε τις επιδόσεις, και έξω από τα παράθυρα τα φώτα νέον της πόλης άρχισαν να επιμηκύνονται, να γίνονται θολές φασματικές γραμμές και να μετατοπίζονται προς το ιώδες μπροστά τους, ενώ πίσω τους, στη σκοτεινιά που περιβαλλόταν από το πλαίσιο του καθρέφτη του Τίτου, κάθε φωτεινό σημείο γινόταν κοκκινωπό, απομακρυνόταν, συνέκλινε με τα άλλα. Ο Τίτος είχε βάλει στο στερεοφωνικό του αυτοκινήτου μια κασέτα με τη Ρόζα Εσκενάζυ. "Άκου την, τη λατρεύω αυτή την τύπισσα, ήταν η Μπέσι Σμιθ της εποχής της, τραγουδούσε με την ψυχή". Τραγούδησε μαζί της για μερικά μέτρα. "Τί άτιμο μεράκι, ποιος δεν το έχει νιώσει αυτό, ρε φίλε; Μια ανάγκη τόσο απεγνωσμένη, τόσο εξευτελιστική, που ό,τι και να πεις γι' αυτή θα είναι τρίχες" ...

Thomas Pynchon [Inherent vice, 2009]
Ευχαριστίες στην Ελένη

Άρτεμις Φευγάτη: ένα απόσπασμα και μια συνέντευξη

Απόσπασμα για τη γέννηση των άστρων από το βιβλίο 

"Η Άρτεμις Φευγάτη μάς ξεναγεί στο σύμπαν της":

Τα μικροσκοπικά σωματίδια αυτής της σκόνης δημιουργούν σε κάποιες γειτονιές του σύμπαντος «παρέες», συννεφάκια με ολοένα και περισσότερη σκόνη, που με το κέφι τους προσελκύουν κι άλλη σκόνη, κι άλλη σκόνη …

- Μια στιγμή Άρτεμη, τη διακόπτω, μας κοροϊδεύεις θαρρώ! Τι θα πει «με το κέφι τους»; Σιγά να μην έχουν κέφια τα σύννεφα σκόνης και τραβούν κι άλλους έτσι στην παρέα τους!

- Ε, καλά, δεν είναι ακριβώς το κέφι τους που τα τραβά το ένα κοντά στο άλλο, είναι η μυστηριώδης δύναμη που κυβερνά το σύμπαν, η βαρύτητα. Το αποτέλεσμα της βαρύτητας όμως, μοιάζει λίγο με το κέφι και τη χαρά των ανθρώπων. Όπως η χαρά περισσεύει, όταν τη μοιράζονται περισσότεροι άνθρωποι, και πληθαίνει αντί να λιγοστεύει, έτσι και τα συννεφάκια σκόνης στο διάστημα με τη δύναμη της βαρύτητας τραβούν κι άλλη σκόνη κοντά τους. Όσο περισσότερη σκόνη προσελκύουν αυτά τα συννεφάκια, τόσο η δύναμη της βαρύτητας αυξάνεται και τόσο περισσότερη σκόνη τραβούν κοντά τους! Αυτό στη φυσική το λέμε ανάδραση.

Συνέντευξη στο parentbook για την Άρτεμη

Ο Γιάννης Δαγκλής, Καθηγητής Διαστημικής Φυσικής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρώην διευθυντής του Ινστιτούτου Διαστημικής του Αστεροσκοπείου Αθηνών, είναι ένας από τους επιστήμονες που με την ομάδα του συμμετείχε στην αποστολή της Ροζέτα με την ανάπτυξη ενός κατάλληλου συστήματος για τον έλεγχο της ασφάλειας και της επικοινωνίας του διαστημικού σκάφους. Παράλληλα, όμως χάρισε στα παιδιά το πρώτο του παιδικό βιβλίο. 

Η Άρτεμις Φευγάτη μάς ξεναγεί στο σύμπαν της (εκδόσεις Νίκα). Η αστροφυσικός Άρτεμις Φευγάτη συζητά με το φίλο της Τάρα Ψαγμένο για τη γέννηση, τη ζωή και το τέλος των άστρων και για θαυμάσιες έννοιες, όπως οι «κόκκινοι γίγαντες», οι «άσπροι νάνοι», τα «πάλσαρ» και οι «μαύρες τρύπες».

Συναντήσαμε τον καθηγητή Γιάννη Δαγκλή στο γραφείο του στην Πανεπιστημιούπολη και είχαμε τη χαρά να μας μιλήσει για το εγχείρημα να γράψει ένα βιβλίο αστροφυσικής για παιδιά, για το ελληνικό σχολείο και τις προοπτικές στην Ελλάδα αλλά και για το δώρο της ζωής που απολαμβάνουμε στον πλανήτη Γη.

Parentbook: Η πρώτη ερώτηση βλέποντας κανείς το βιβλίο και στη συνέχεια το βιογραφικό σας είναι ποιο είναι το κίνητρο που κάνει έναν καθηγητή Πανεπιστημίου που εμπλέκεται και σε διεθνείς ερευνητικές αποστολές, να θέλει να αφιερώσει χρόνο στη συγγραφή ενός παιδικού βιβλίου.

Γιάννης Δαγκλής: Τρεις ήταν οι λόγοι. Ο ένας λόγος είναι ότι αγαπώ πολύ τα παιδιά - έχω την τύχη να έχω κι εγώ τρεις γιους… μεγάλους βέβαια. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι με ενδιέφερε ανέκαθεν η επικοινωνία με το ευρύ κοινό, η εκλαΐκευση της επιστήμης, γιατί θεωρώ ότι όλοι έχουν το δικαίωμα να μετέχουν της ομορφιάς της επιστημονικής γνώσης. Μέχρι να φτάσουμε στην Άρτεμη που απευθύνεται σε παιδιά, έγραφα αποκλειστικά για ενήλικες, δηλαδή άρθρα σε περιοδικά κι εφημερίδες, που είναι πλέον πάνω από 150. Πιστεύω ότι πρέπει να γίνεται εκλαΐκευση της επιστήμης και ότι η σωστή και αποτελεσματική εκλαΐκευση μπορεί να γίνει από τους ανθρώπους που γνωρίζουν καλύτερα το αντικείμενο - ακόμη καλύτερα σε συνεργασία με ειδικούς για την επικοινωνία με το κοινό. Κάποια στιγμή με παρακίνησε μια πολύ καλή φίλη, η Μαρία Κοκκίνου, να γράψω και κάτι για παιδιά. Έτσι, ο τρίτος λόγος ήταν η πρόκληση να μεταφέρω κάτι πολύπλοκο με γλώσσα απλή και κατανοητή στα παιδιά.

Parentbook: Πόσο δύσκολο ήταν τελικά;

Γιάννης Δαγκλής: Είναι πάντα δύσκολο να μεταφέρεις κάτι σε απλή γλώσσα με τρόπο που να διατηρεί κατά το δυνατόν την ουσία των πραγμάτων και ταυτόχρονα να είναι και κατανοητό. Την Άρτεμη την έγραφα πάνω από 2 χρόνια, γιατί δεν υπήρχε χρονική περίοδος που να μπορούσα να δώσω το 100% του χρόνου μου στο βιβλίο. Οπότε πήρε αρκετό καιρό. Άλλωστε το έδωσα σε αρκετούς ανθρώπους, πολλούς και διαφορετικούς αλλά και σε παιδιά. Το είδαν δάσκαλοι, καθηγητές, άνθρωποι που δουλεύουν με παιδιά, όπως η Αγάπη Βαβουράκη (Διευθύντρια του Δημοτικού στην Ελληνογερμανική Αγωγή), και μου έκαναν σημαντικά σχόλια. Για παράδειγμα ένα σχόλιο που μου μεταμόρφωσε το βιβλίο ήταν το σχόλιο της Άννας - της συζύγου μου,  που είναι φιλόλογος. Η παρατήρηση που μου έκανε, όταν είδε το πρώτο σχέδιο του βιβλίου, ήταν ότι είχε ελάχιστους διαλόγους και ότι αυτό κάνει το κείμενο πολύ κουραστικό για τα παιδιά. Η παρατήρηση αυτή μ’ έκανε να βάλω την Άρτεμη και τον Τάρας να συζητούν, πράγμα που σίγουρα κάνει πιο ευχάριστο το βιβλίο.

Parentbook: Μάλιστα καθώς το παιδί παρακολουθεί τις ερωτήσεις που κάνει ο Τάρας στην Άρτεμη, μπαίνει και το ίδιο στη διαδικασία να κάνει ερωτήσεις. Τουλάχιστον εμείς ως γονείς αυτό διαπιστώσαμε, όταν διαβάσαμε το βιβλίο με τα παιδιά μας.

Γιάννης Δαγκλής: Σημαντικό! Κάποτε υπήρχε μια πολύ ωραία παιδική εκπομπή στη Γερμανία που το εισαγωγικό τραγούδι της έλεγε «Όποιος δεν ρωτάει μένει χαζός». Τα παιδιά δεν πρέπει να διστάζουν να ρωτούν.

Parentbook: Με αφορμή το βιβλίο κάνετε επισκέψεις σε σχολεία;

Γιάννης Δαγκλής: Και σε σχολεία και σε άλλους χώρους. Μέχρι στιγμής έχουν γίνει δύο εκδηλώσεις για το βιβλίο - η μία στην Ελληνογερμανική Αγωγή και η άλλη σε συνεργασία με τους Φίλους του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας στο Κέντρο ΓΑΙΑ. Μολονότι δεν έχω χρόνο να το επιδιώξω και να το οργανώσω ο ίδιος, εάν με καλέσουν κάπου να μιλήσω, δεν λέω όχι και βρίσκω χρόνο να πάω. Και εκτός βιβλίου έχω πάει σε σχολεία και κάνω ομιλίες στα παιδιά για το διάστημα, το ηλιακό σύστημα, τον ήλιο, τους πλανήτες. Για παράδειγμα πρόσφατα πήγα στο Αρσάκειο Θεσσαλονίκης, γιατί είχαν ένα project για τον Ήλιο και τους πλανήτες.

Parentbook: Τι είναι αυτό που σας αρέσει στην επικοινωνία με τα παιδιά;

Γιάννης Δαγκλής: Κάθε επαφή με τα παιδιά για μένα είναι μεγάλη χαρά, γιατί τα παιδιά είναι πάντα δροσερά και ό,τι ερώτηση και αν κάνουν, ακόμη κι εκτός πλαισίου, έχει τη φρεσκάδα της παιδικής απορίας. Υπάρχουν πολλές φορές ερωτήσεις των παιδιών που δεν μπορούν να απαντηθούν, γιατί δεν υπάρχει απάντηση από την επιστήμη, αλλά είναι τόσο διασκεδαστικό, γιατί τα παιδιά δεν μπορούν να αντιληφθούν πού βρίσκονται τα όρια της ανθρώπινης γνώσης. Αλλά σε κάθε περίπτωση η αλληλεπίδραση με τα παιδιά μας δίνει ιδέες για το πώς μπορούμε να βελτιώσουμε τον τρόπο με τον οποίο φέρνουμε τα παιδιά σε επαφή με νέες γνώσεις.

Parentbook: Υπάρχουν άλλες δυνατότητες για να έρθουν τα παιδιά σε επαφή με την επιστήμη σας;

Γιάννης Δαγκλής: Στον Τομέα Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου εδώ απ’ όσο γνωρίζω οι περισσότεροι συνάδελφοι, εφόσον τους καλέσει ένα σχολείο, ανταποκρίνονται. Αντίστροφα γίνεται και το να φέρουμε παιδιά. Από την εμπειρία μου ως Διευθυντής στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών ξέρω ότι έχει ένα τηλεσκόπιο που δέχεται σχολεία για επισκέψεις και είναι μάλιστα αγαπητός προορισμός. Το Πανεπιστήμιο διαθέτει κι αυτό ένα τηλεσκόπιο στο οποίο επίσης υπάρχει η δυνατότητα να έρθουν τα σχολεία επίσκεψη.

Parentbook: Ως γονιός πιστεύετε ότι το σχολείο πετυχαίνει να μυήσει τα παιδιά στην επιστημονική σκέψη ή τουλάχιστον στην επιθυμία να ψάχνουν;

Γιάννης Δαγκλής: Η εκπαίδευση εξαρτάται σημαντικά από τα πρόσωπα. Τα παιδιά μου είχαν την τύχη να έχουν καλούς δασκάλους. Οπότε είχαν καλή καθοδήγηση. Από την άλλη, το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα έχει έναν προσανατολισμό που εστιάζει στα αποτελέσματα των Πανελληνίων Εξετάσεων και αυτό δεν είναι ο ιδανικός τρόπος για να στρέψει το παιδί στην αναζήτηση. Όμως, εάν τα παιδιά σου έχουν στόχο να σπουδάσουν στην Ελλάδα, είναι μονόδρομος η επιτυχία στις Πανελλήνιες και αναγκαστικά πρέπει να παίξουν το παιχνίδι αυτό.

Parentbook: Η Άρτεμις Φευγάτη δίνει σε εκπαιδευτικούς και μαθητές την ευκαιρία για αναζήτηση;

Γιάννης Δαγκλής: Η Αστρονομία και η Αστροφυσική έχουν πολλούς φίλους σε διαφορετικά επαγγέλματα, γι' αυτό υπάρχουν και τόσοι Σύλλογοι Ερασιτεχνών. Η Άρτεμις Φευγάτη είναι πιο πολύ ένα βιβλίο αστροφυσικής, γιατί μιλάει για τη ζωή των άστρων. Δεν μιλάει για τους αστερισμούς και τις θέσεις των άστρων στο στερέωμα, που είναι η κλασική αστρονομία, η παρατηρησιακή, το τί βλέπουμε δηλαδή στον ουρανό. Η αστροφυσική σχετίζεται με φυσικά φαινόμενα και διαδικασίες στα άστρα που αποτελούν τη φυσική ή τη «βιολογία» θα λέγαμε των άστρων.

Parentbook: Πόσο ρεαλιστικό είναι για ένα σχολείο να επιχειρήσει παρατήρηση των άστρων;

Γιάννης Δαγκλής: Εάν ο δάσκαλος έχει μεράκι νομίζω μπορεί να κάνει αστροπαρατηρήσεις. Οικονομικά και τεχνικά δεν είναι δύσκολο, αλλά ειδικά για την Αθήνα υπάρχουν πρακτικοί περιορισμοί. Έχουμε φωτορύπανση και είναι δύσκολο να κάνεις αστροπαρατήρηση στην Αθήνα. Ο ουρανός της πόλης είναι πολύ φωτεινός. Το μεγαλείο του σύμπαντος αποκαλύπτεται στο σκοτάδι.

Parentbook: Υπάρχουν σχετικά βίντεο και πηγές στο Ίντερνετ;

Γιάννης Δαγκλής: Ναι, στο youtube υπάρχει απίστευτα πολλή γνώση και φυσικά οπτικοποιημένη. Μία ελληνική αξιόλογη προσπάθεια ήταν και μία σειρά στην τηλεόραση με τίτλο «Το σύμπαν που αγάπησα» που έγινε με τη συμβολή των Μ. Δανέζη και Στ. Θεοδοσίου, καθηγητών Αστροφυσικής του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Parentbook: Με τη Ροζέτα βέβαια υπήρξε δημοσιότητα.

Γιάννης Δαγκλής: Υπήρξε, αλλά βραχύβια. Βγήκε ένα άρθρο στην Καθημερινή κι εκείνη την ημέρα δέχθηκα πολλά τηλεφωνήματα για παρουσία σε εκπομπές, αλλά μόλις κάτι σταματά να είναι επίκαιρο, τα ΜΜΕ το ξεχνούν.

Parentbook: Πάντως, αν και βραχύβια η δημοσιότητα της είδησης για τη Ροζέτα, δίνει ένα πολύ θετικό μήνυμα για τη συμμετοχή ελληνικών ερευνητικών ομάδων σε διεθνείς επιστημονικές αποστολές.

Γιάννης Δαγκλής: Ναι, αυτό ακριβώς επιθυμούσα να περάσει σαν μήνυμα και στους νέους. Υπάρχουν προσπάθειες, δουλειά και προοπτική για τους νέους. Όταν κάνεις κάτι με αγάπη και αφιερώνεις χρόνο και προσπάθεια, θα φέρει και καρπούς. Αυτό είναι μονόδρομος. Ακόμα και στην Ελλάδα του σήμερα. Επιπλέον, δεν υπάρχει ατομική παρουσία. Ειδικά τα διαστημικά προγράμματα είναι συνεργατικό αποτέλεσμα πολλών χωρών και πολλών ειδικοτήτων.

Parentbook: Τελικά το να αντιλαμβάνεται κανείς την απεραντοσύνη του σύμπαντος πώς του αλλάζει την αντίληψη για τη ζωή;

Γιάννης Δαγκλής: Πρώτα-πρώτα αντιλαμβάνεται ότι η ζωή είναι ένα πολύ μεγάλο δώρο, γιατί δεν είναι καθόλου αυτονόητη. Ένας αστροφυσικός που έχει συναίσθηση ότι η Γη μέσα στο ηλιακό σύστημα είναι μοναδικός τόπος – στην κυριολεξία μοναδικός, αφού δεν υπάρχει άλλος τόπος που να μπορεί να φιλοξενήσει τη ζωή – εκτιμά περισσότερο αυτό το δώρο της ζωής. Ενδεχομένως να υπάρχουν και αλλού τέτοιοι χώροι στο σύμπαν. Υπάρχουν διαστημικές αποστολές που ψάχνουν για εξωπλανήτες που είναι φιλικοί προς τη ζωή, αλλά σίγουρα ξέρουμε ότι στο γνωστό μέρος του σύμπαντος μόνο η Γη είναι τόπος που φιλοξενεί ζωή. Όταν αντιλαμβανόμαστε την απεραντοσύνη αλλά και την εχθρικότητα του σύμπαντος νιώθουμε και δέος αλλά και ευγνωμοσύνη για το προνόμιο να έχουμε τον πλανήτη Γη που προφανώς πρέπει να προστατεύσουμε. Δεν υπάρχει άλλος τόπος για την ανθρωπότητα, γιατί ακόμα και αν υποθέσουμε ότι υπάρχει, θα είναι τόσο μακριά που δεν είναι δυνατόν με τη σημερινή τεχνολογία να μετοικήσει εκεί η ανθρωπότητα. Κάτι τέτοιο λοιπόν δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή. Από αυτή την άποψη μού άρεσε πολύ η ταινία Interstellar, γιατί βρίσκουν τρόπο να πάνε σε πολύ μακρινούς πλανήτες… βρίσκουν κάποια καμπύλωση στον χωροχρόνο που τους επιτρέπει να ταξιδέψουν τεράστιες αποστάσεις σε μικρό χρονικό διάστημα, αλλά οι κόσμοι που βρίσκουν δεν είναι εναλλακτικές λύσεις. Δηλαδή τονίζεται και σε αυτή την ταινία επιστημονικής φαντασίας η μοναδικότητα της Γης. Δέος και ευγνωμοσύνη μένουν σε μένα προσωπικά. Σε μικρότερη κλίμακα, αν κάποιος συγκρίνει όχι μεταξύ της Γης και του σύμπαντος αλλά της Ελλάδας και της Σκανδιναβίας που για μερικούς μήνες τον χρόνο έχει συννεφιά και σκοτάδι, καταλαβαίνει ότι στην Ελλάδα είμαστε πολύ προνομιούχοι, κάτι που μας διαφεύγει συχνά.

Parentbook: Άρα και για τα παιδιά είναι καλό να αντιλαμβάνονται από νωρίς τη θέση που έχει ο άνθρωπος και ο πλανήτης μας στο σύμπαν.

Γιάννης Δαγκλής: Ναι, νομίζω είναι πολύ καλό τα παιδιά από μικρά να έχουν συναίσθηση των συσχετισμών και του πλαισίου όσο μπορούν να το αντιληφθούν. Είναι καλό να γνωρίζουν ότι το σύμπαν είμαι αχανές κι η Γη είναι ένας πολύ ιδιαίτερος τόπος, ώστε να εκτιμήσουν την μοναδικότητά της. Είναι καλό για να αποκτήσουν περιβαλλοντική συνείδηση και να είναι υπεύθυνοι πολίτες. Η μελέτη του σύμπαντος μπορεί να λειτουργήσει και πάλι θετικά για τη γη. Περιβαλλοντική εκπαίδευση μέσω του σύμπαντος!

Parentbook: Διαβάζοντας κανείς για τη ζωή των αστεριών, συνειδητοποιεί ότι εφόσον κι ο Ήλιος είναι αστέρι, κάποια στιγμή θα πεθάνει. Και τότε;

Γιάννης Δαγκλής: Ναι, βέβαια αυτό είναι πολύ μακριά αλλά αναπόφευκτο. Αν μέχρι τότε υπάρχει ακόμα ανθρωπότητα και δεν έχει ανακαλύψει τρόπο να φύγει, θα εξαφανιστεί. Είναι εσχατολογικό μεν αλλά πραγματικό. Βέβαια μια καταστροφή μπορεί να έρθει και πολύ νωρίτερα μέσω ενός κομήτη. Έχει συμβεί στη Γη.. είναι βέβαιο ότι έχει συμβεί στη Γη τουλάχιστον μια φορά. Ένα μείζον γεγονός στην ιστορία της γης ήταν η εξαφάνιση ειδών. Έχει γίνει τουλάχιστον μια φορά και πιο χαρακτηριστικό είναι η εξαφάνιση των δεινοσαύρων για την οποία υπάρχουν δύο πιθανά σενάρια. Το ένα σενάριο είναι ότι έπεσε ένα μεγάλο ουράνιο σώμα στη γη και τότε το πρόβλημα δεν είναι μόνο η πρόσκρουση καθαυτή αλλά επιπλέον η σκόνη που εκτινάσσεται στην ατμόσφαιρα. Δηλαδή η σκόνη από την πρόσκρουση σκοτεινιάζει τον ουρανό, μπλοκάρει το φως του ήλιου και μέχρι αυτή η σκόνη να ξαναπέσει στη γη, δεν έχουμε φωτοσύνθεση, οπότε δεν υπάρχουν φυτά και εξαφανίζεται η πολύπλοκη ζωή. Κάποια στιγμή καθαρίζει η ατμόσφαιρα και ξαναγεννιέται η ζωή. Το άλλο σενάριο είναι κάποια έκρηξη, καταστροφή αστέρα (το περιγράφω σε γενικές γραμμές στην Άρτεμη). Σε εξαιρετικές περιπτώσεις έχουμε πολύ έντονες ακτίνες γ που εξαφανίζουν αστραπιαία τη ζωή τριγύρω. Και τα δυο σενάρια δυστυχώς είναι τέτοια που η ανθρωπότητα δεν μπορεί να αμυνθεί. Σε αυτό που γίνεται διεθνής προσπάθεια είναι να αναπτύξουμε τη δυνατότητα να αμυνθούμε σε περίπτωση που ένας κομήτης ή αστεροειδής πλησιάζει τη γη. Υπάρχει επιστημονική και τεχνολογική έρευνα που εστιάζει στο πώς θα μπορούσαμε να εκτρέψουμε από την πορεία του έναν κομήτη ή αστεροειδή που έρχεται να συγκρουστεί με τη Γη.

Parentbook: Ευχαριστούμε πολύ για τη φιλοξενία και τη συζήτηση.

του Αγίου Δημητρίου

Σκιάθος, στο Κάστρο, Αύγουστος 2014

Αναπαύθη κι ετάφη έξωθεν του ναΐσκου του Αγίου Δημητρίου, σιμά εις την πελώριαν κοκκινομορέαν και παρακάτω από τον τεράστιον σχοίνον, κυρτόν εν είδει καλύβης και αποστάζχοντα δάκρυ λιβάνου, και αντικρύ εις την ωραίαν και τόσον ζωηράν εικόνα του Αγίου, την επί του ανωφλίου του ναού.

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης [Ο Γάμος του Καραχμέτη]

distant star

Erupting star / Hubble Space Telescope

Sometimes when I look at you, I feel I'm gazing at a distant star. 

It's dazzling, but the light is from tens of thousands of years ago.

Maybe the star doesn't even exist any more. 

Yet sometimes that light seems more real to me than anything.

Haruki Murakami [South of the Border, West of the Sun]

rust and stardust

where the weed decays / © I.A. Daglis

My car is limping, Dolores Haze,
And the last long lap is the hardest,
And I shall be dumped where the weed decays,
And the rest is rust and stardust.

Vladimir Nabokov [Lolita, 1955]

  rust and stardust / © I.A. Daglis

Φευγάτη

Από το βιβλίο "Άρτεμις Φευγάτη" / © Γιάννης Δαγκλής & Γιώργος Καραχρήστος

- Να θυμάσαι Τάρας: και το τελευταίο, το πιο ταπεινό μόριο του σώματός μας ήταν κάποτε σάρκα της σάρκας κάποιου αστέρα. Φυλάμε τα όνειρα των αστέρων μέσα στα κορμιά μας. Είμαστε φτιαγμένοι από αστερόσκονη! Είμαστε παιδιά των άστρων!

Και με αυτά τα λόγια η Άρτεμις Φευγάτη υψώθηκε στο νυχτερινό ουρανό και έφυγε προς την κατεύθυνση του Σείριου, επιβεβαιώνοντας το όνομά της.

Αφιερωμένο στις φευγάτες του κόσμου μας

Μικρά Πράσινα Ανθρωπάκια (ΜΠΑ)

Από το βιβλίο "Άρτεμις Φευγάτη" / © Γιάννης Δαγκλής & Γιώργος Καραχρήστος 

Αφιερωμένο στην Τζόσελιν Μπελ που ΔΕΝ πήρε το Νόμπελ Φυσικής

Το χρονικό μιας προαναγγελθείσας καταστροφής (που δεν συνέβη)

Ήλιος και Γη: μια σχέση έρωτα και "μίσους"

Το βιβλίο "Space Weather - Physics and Effects" διατίθεται δωρεάν στους φοιτητές μέσω της πλατφόρμας "Εύδοξος"

Ο διαστημικός καιρός στο ηλιακό σύστημα, οι μαγνητικές καταιγίδες στο γεωδιάστημα και η πρόγνωσή τους αποτελούν ένα σχετικά νέο πεδίο της αστροφυσικής - μάλιστα ο όρος "διαστημικός καιρός" δεν είναι ούτε εικοσαετής. Την εβδομάδα που πέρασε, είχαμε έναν καταιγισμό τρομονέων για μια καταιγίδα που θα χτυπούσε (κατ' αποκλειστικότητα;) την Ελλάδα και κάθε αναξιοπαθούντα (και τελικά δεν χτύπησε). Όχι πως οι μαγνητικές καταιγίδες δεν χτυπούν την Ελλάδα. Έχουμε και απτές (ορατές!) αποδείξεις ότι την χτυπούν, όπως τις καταπληκτικές φωτογραφίες κόκκινου σέλαος στον αττικό ουρανό του Αντώνη Αγιομαμίτη.

Βόρειο σέλας στην Αττική κατά τη διάρκεια μαγνητικής καταιγίδας, Νοέμβριος 2003

© Αντώνης Αγιομαμίτης

Ένα σύντομο άρθρο για την προαναγγελθείσα και μηδέποτε εμφανισθείσα καταιγίδα:

Η μέρα που δεν μας χτύπησε η μαγνητική καταιγίδα

Βόρειο σέλας στον Καναδά